Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- П.С.Гуревич. Философия культуры. M.. «Nota Bene», 2001, c.l72. Volyunlarizm (lat. «voluntas» - volya, iradə) volyanı (iradəni) bütün mövcudatın əsası hesab
- V.Pareto
- Х.Ортега-н-Гассет. Дегуманизация искусства. M., 1991, с. 151. Sitat götürülüb: A.И.Кравченко. Социология. Хрестоматия. M., 1997, с.246. 415
- 1. İqtisadiyyatın fəlsəfəsi 1.1. İctimai istehsal
ması) - texniki formanın təbiətə üstün gəlməsinin əlamətləri bunlardır. Texnikalaşmış dünya, bürokratiyanm öldürücü mühafizəkarlığı şəxssizləşdirmə, insanın təbii vəziyyətdən uzaq- laşdırılmasınm əlamətləridir».®^ Bəzi alimlər hesab edirdilər ki, xalq kütlələrini bir qrup yaxşı hazırlıqlı insan (elita) idarə etməlidir. Bir çoxları isə göstərir ki, cəmiyyətə mütləq lider lazımdır. Elitizm konsepsiyasının tərəfdarları hesab edirlər ki, xalq cəmiyyəti idarə edə bilməz, çünki onun, birincisi, siyasətdə, iqtisadiyyatda və başqa sahələrdə səriştəsi yoxdur; ikincisi, bir qayda olaraq kütlə fəaliyyətsiz və ətalətlidir, fəallığı isə dalaş- qanlıq, cəmiyyətin əsasını dağıtmaq formasında büruzə verir; üçüncüsü, cəmiyyətin kütlələr tərəfindən idarə edilməsi texniki cəhətdən mümkün deyil, çünki bütün xalq parlamentdə, nazirlər kabinetində iclas keçirə bilməz, ona görə də mütləq xalqın nümayəndələrini seçmək lazımdır. Deməli, cəmiyyəti idarə etmək üçün yüksək hazırlıqlı, səriştəli adamlar, yəni elita zəruridir. Liderlik və volyuntarizm*^® nəzəriyyəsinin tərəfdarlan sübut etməyə çalışırlar İd, kütlələr lidersiz, rəhbərsiz heç bir konstruktiv iş görə bilmir. Ona görə də xalq, əlbəttə, tarixi yaradır, lakin təkbaşına özü yox, rəhbərin başçılığı ilə. Bəziləri göstərirlər ki, lider öz iradəsini xalqa zorİa qəbul etdirir, başqaları isə deyirlər ki, lider kütlə ondan nə istəyirsə onu edir, kütlə özünün mənliyini lider seçir və onu idarə edir. Beləliklə, lider, avtoritet özü kütlənin yetirməsidir. Lakin avtoritar rejimlərdə həmişə kütlə rəhbərin əsiri olur. Buna misal Stalin, Мао, Mussolini, Hitler, Kastro, Səddam Hüseyn və başqalarının öz xalqı üzərində tam hökmranlığını göstərmək olar. Rəhbərlər insanları öz arxasınca apara bilir, əməli fəaliyyət iradəsinə malik olur, cəsarəti ağılından yüksək olur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, burada təbliğatın rolu çox böyükdür. E.Fromm hesab edirdi ki, fasiləsiz təbliğat tənqidi
təfəkkürü zəiflədir, insanı bihuş edir, ağıla deyil, hissiyyata yönəlir. Gərgin emosional vəziyyət kütləni qəhrəmanlıq göstərməyə, özünü şəhid etməyə həvəsləndirə bilir. Belə halda kütlə ən xeyirxah məqsədlərə də aludə ola bilər. Freyd deyirdi ki, kütlə təmənnasız olaraq ideala sadiq olmağa qabildir. Üstəlik kütlə böyük mənəvi yaradıcılığa da qadirdir: dili zənginləşdirir, folklor yaradır, xalq mahnılarını bəstələyir və s. Bununla yanaşı göstənnək lazımdır ki, kütlə konkret şəraitdə insanların zəruri deyil, çox hallarda təsadüfi yığınıdır. Bu birliyin ümumi emosional istiqaməti var, onu əksəriyyətin qəbul etdiyi ənənələr deyil, daha çox qəzəb, bəzən heyvani hissiyyat idarə edir. Totalitar rejimlər xalqı kütləyə çevirmək istəyir. Çünki kütləni istənilən tərəfə çevirmək, göstəriş vermək, fanatiklər dəstəsinə çevirmək asandır. Orteqa-i Qasset deyir ki, İtaliya faşistlərinin lideri Mussolininin «hər şey Dövlət üçün. Dövlətdən kənar heç nə, Dövlətə qarşı heç nə» şüan- nı göstərmək kifayətdir ki, onun ideologiyasının tipik kütlə ideologiyası olduğunu biləsən. «Dövlətin diktaturası davranış qanununa çevrilən zorakılıq və birbaşa hərəkat tərəfindən qəbul edilən ali formadır».^* Elita nəzəriyyəsinin əsasını İtaliya politoloqu və filosofu
Məsələn, H.Moska demişdir: «Təşkilatlanmış azlığın təşkilat- sız çoxluq üzərində suveren hakimiyyəti qaçılmazdın>. «Yüz adam həmrəy, işin ümumi anlayışı ilə hərəkət edərək, bir-biri ilə həmrəy olmayan, təkbətək ünsiyyət saxlayan min adama qalib gəlir».*^ Bu nəzəriyyənin tərəfdarları sübut etməyə çalışırlar ki, kütlə «ən yaxşı halda ətalətdə O 1 UD >, həyəcana gələn vaxt isə qorxulu qüvvəyə çevrilir, nəzərə çarpan mühüm yenilikləri sevmir; bərabərliyə can ataraq insan mədəniyyətini dağıdır, onu keçmiş vəhşilik dövrünə tərəf geriyə atır.
V BOLMƏ Praktiki fəlsəfə İndiki dövrdə sosial və mədəni həyatın əvvəllər görünməyən yüksək dinamizm qazanması, həyatın müxtəlif sahələrində sosial fəaliyyətin mahiyyətinin prinsipcə dəyişməsi fəlsəfəni eyni zamanda praktiki bilik sahəsinə çevirir.
«İctimai istehsal» anlayışı ingilis mütəfəkkirləri Con Lokk və Adam Smit tərəfindən istifadə edilmişdir. K.Marks bu anlayışı insanların birgə həyat fəaliyyəti üsuluna tətbiq edərək cəmiyyəti bu fəaliyyətin məhsulu və nəticəsi hesab etmişdi. Cəmiyyət sadəcə olaraq təkrar istehsal və adaptasiya (uyğunlaşmaq) deyil, həmçinin yaradıcılıq, özünü istehsal etmədir. İctimai istehsal ona görə belə adlanır ki, həyat üçün vacib olan sosial flınksiyalan icra edir. Bu funksiyalar müxtəlifdir: yaşamağın maddi şəraitinin təkrar istehsalı; ideya (ideologiya) və mənəvi dəyərlərin istehsalı; ictimai fərd kimi insanın özünün istehsalı; sosial əlaqə və münasibətlərin istehsalı. Bəzi alimlər hətta ailə, dövlət, hüquq, əxlaq, elm, incəsənət və s. istehsalın xüsusi növləri hesab edirlər. İctimai istehsalın funksiyasına ümumi ictimai əməyin həyata keçirilməsi də daxildir. Bu elə əməkdir ki, ayrı-ayrı adamlar tərəfindən olduğu kimi, sosial cəhətdən təşkilatlanmış insan qrupları vasitəsilə də həyata keçirilir, lakin hər iki halda əməyin nəticəsi hamıya aiddir. Elmi kəşflər, texniki ixtiralar, incəsənət əsərləri bütün insanlara məxsusdur. Bu ictimai sərvətdir. İnsanların öz ictimai həyatının birgə istehsalı prosesində cəmiyyətin formaları yaranır: ənənəvi cəmiyyət, sənaye cəmiyyəti, postindustrial cəmiyyət. Qərb və Şərq cəmiyyətləri. Beləliklə, iqtisadiyyatın fəlsəfəsi istehsalın texnologiyası, məhsulun hazırlanma üsulunun özü, insanın təsərrüfat fəaliyyətinin maddi tərəfi ilə deyil, əmək məhsullarına müəyyən ictimai forma verən ayrı-ayrı adamların cəmiyyətdəki əlaqə
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|