Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
daxildir. Siyasi sistem yalnız formal-hüquqi deyil, həm də faktiki sosial birlikdir. Onun tərkibinə rəsmi tanınan siyasi təşkilatlardan başqa həm də rəsmi tanınmayan təşkilat və birləşmələr də daxildir. Geniş xalq kütlələrinin təşkilatlanma dərəcəsinin və siyasi şüurunun artması cəmiyyətin siyasi sisteminin dəyişməsinin vacib qanunauyğunluğudur. İctimai inkişafda kütlələrin rolunun artması tarixin çox əhəmiyyətli hadisəsidir. Əks tərəfin müqavimətini zəiflətmək və yaxud böyük əhali kütləsini hərəkətə gətirmək siyasi fəaliyyətin əsas məqsədidir, çünki bunsuz nə mövcud quruluşu saxlamaq, nə də onda hər hansı ciddi dəyişikliklər aparmaq mümkündür. Beləliklə, cəmiyyət həyatının siyasi sferasına - siyasi şüur, siyasi münasibətlər, siyasi təşkilatlar və fəaliyyətlər daxildir. Dövlət Siyasi sistemin əsas tərkib hissələrindən biri dövlətdir. Dövlət haqqında olduqca çox fikirlər söylənilib. Bəziləri hesab edirlər ki, dövlət nə isə bir ilahi qüvvədir, mistik bir təşkilatdır və öz təbəələrinin iradəsini əzir. Bəziləri dövləti bütün bədxahlığın qaynağı, başqaları isə, əksinə, bütün xeyirxahlığın əsası hesab edir. Başqaları isə qüvvətli dövlət və hakimiyyətin olmasını tələb edir və s. və i. Bununla yanaşı göstərmək lazımdır ki, dövlətin mənşəyi, mahiyyəti və cəmiyyətdə rolu haqqında əsasən iki konsepsiya var: sivilizasion və formasion konsepsiyalar. Onlann ikisi də dövlətin ictimai inkişafın daha sonrakı məhsulu olduğunu, onun müəyyən şəraitdə müəyyən vəzifələri həyata keçirdiyini göstərirlər. Lakin sivilizasion konsepsiya dövlətin əbədi olması ideyasını müdafiə edir. Sivilizasiyanın keçici olmayan əlaməti olduğu üçün dövlət heç vaxt ləğv olunmayacaq.
yaranır, siniflər isə bir-birindən istehsal vasitələrinə münasibət, əmək məhsullarını bölmək, ictimai sərvəti mənimsəmək üsullarına görə fərqlənirlər. Məsələn, F.Engels dövlətin meydana gəlməsinin ilkin maddi şərtlərini müəyyən edərək göstərdi ki, dövlət cəmiyyətə haradansa kənardan qəbul etdirilməmiş, o məlum inkişaf pilləsində cəmiyyətin öz məhsuludur. 447 Dövlətin yaranmasının əsas ilkin şərtləri aşağıdakılardır: xüsusi mülkiyyətin meydana gəlməsi, cəmiyyətin siniflərə bölünməsi və onlar arasında antaqonist (barışmaz) ziddiyyətlərin kəskinləşməsi. Marksizm sübut etməyə çalışır ki, dövlət - hakim siniflərin əlində öz iqtisadi və siyasi məqsədlərini həyata keçirmək alətidir. Dövlətin köməkliyi ilə bu və ya digər sinif öz diktaturasını həyata keçirir. Göründüyü kimi, marksistlər dövlətin yaranmasını və onun mahiyyətini izah edərkən yalnız sinfi münasibəti əsas götürürlər. Fəqət tarixi təcrübə göstərir ki, demokratik ölkələrdə dövlət yalnız bir sinfin mənafeyinə qulluq edə bilməz, o bu və ya digər dərəcədə ümumi mənafeyi təmin etməlidir. Ona görə də dövlətin müxtəlif funksiyalarını yalnız bir məqsədə müncər etmək olmaz; əzmək və zülm etmək, yəni repres- siv funksiya dövlətin flınksiyalanndan biri ola bilər. Dövlətin atributlanndan biri ümumi (açıq) hakimiyyətdir» Ümumi hakimiyyət cəmiyyətdən yuxarıda durur və silahlı birləşmələrdən ibarət olan xüsusi insan dəstələri (ordu, polis və s.) və müvafiq idarələr (məhkəmə, prokurorluq, həbsxanalar) vasitəsilə həyata keçirilir. Göstərilən birləşmələr və idarələrin maliyyələşməsi əsasən əhalidən yığılan vergi hesabına olur. Dövlətin yaranması ilə bərabər hüquq da yaranır. Hüquq dövlət tərəfindən təsdiq edilmiş müvafiq normalar sistemini möhkəmləndirir. Başqa sözlə, hüquq hakim siyasi qüvvələrin iradəsinin qanun səviyyəsinə yüksəldilməsidir. Ümumi açıq hakimiyyətdən və hüquqdan başqa müəyyən ərazi və suverenlik də dövlətin əsas əlamətləridir. Suverenlik dövlət hakimiyyətinin daxildə hökmranlığını və xarici münasibətlərdə müstəqilliyidir. Sənaye inqilabı nəticəsində milli dövlətlər yaranır. Milli dövlət elə dövlətə deyilir ki, onun dəqiq müəyyənləşmiş sər- həddi var, dövlət və cəmiyyət həmin çərçivədə birgə yaşayırlar. Başqa sözlə, dövlətin ərazi iddiaları adətən onun mədəni, linqvistik və etnik xüsusiyyətlərinə uyğun gəlir. Bu mənada dövlətin müasir milli formalan əvvəllər müvəffəqiyyətlə fəa-
liyyət göstərən dövlətlərdən, məsələn, sənayeləşmə dövrünə qədər olan imperiyaların çoxundan fərqlənirlər. Belə ki, əvvəlki formalarda adətən mədəni inteqrasiya yaratmaq qabiliyyəti olan inzibati və başqa resurslar olmurdu. İmperiyaların sərhəddi şərti olurdu. Dövlət sosial əlaqə və hadisələrin elə xüsusi tipidir ki, aşağıdakılarla xarakterizə edilir: hakimiyyət və tabeçilik münasibətləri; hakimiyyətdə olanların gücdən istifadə etmək monopoliyası; yuridik
qaydaların mövcudluğu; nisbi dəyişməzlik; institusion ölçü. Hakimiyyət - cəmiyyəti təşkil etmək, onun bütövlüyü və vahidliyi üçün zəruridir. Dövlət iqtisadi həyatın təşkil edilməsini də təmin etməlidir. O bir çox vasitələr ilə (iradə, nüfuz, hüquq, zorakılıq və s.) insanların fəaliyyətinə, davranışına müəyyən təsir göstərir. Tarixdə müxtəlif dövlət quruluşlarının olduğu məlumdur: monarxiya, aristokratiya, oliqarxiya, demokratiya, respublika və b. Məsələn, monarxiya və respublika hakimiyyət formalarını bir-birindən necə ayırırlar? Monarxiya (yun. təkhaki-. miyyətlik) elə dövlət formasıdır ki, monarx (kral, şah, imperator və b.) qeyri-məhdud hakimiyyətə malikdir. Burada hakimiyyət irsən keçir. Respublika (lat. «res» - iş və «publikus» - ümumxalq) elə idarə formasıdır ki, hakimiyyət seçkili orqanlar vasitəsilə həyata keçirilir, yəni qanuna görə hakimiyyətin mənbəyi kimi xalqın əksəriyyəti çıxış edir. Eyni tip bir dövlətdə müxtəlif dövlətçilik formalan ola bilər. Məsələn, hakimiyyət eyni zamanda monarxiya və respublika əlamətlərinin birliyi şəklində həyata keçirilə bilər (məsələn, Böyük Britaniyada). Dövlət haqqında danışarkən siyasi rejimi də nəzərə almaq lazımdır. Siyasi rejim cəmiyyətdə dövlət rəhbərliyinin həyata keçirilmə metodlarına deyilir. Məsələn, dövlət öz hakimiyyətini parlamentarizmin demokratik metodları və yaxud totalitarizmin antidemokratik metodları ilə həyata keçirə bilər. 449 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|