Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ^ A.A.Гусейнов. Этика. - Ва.\: Журн. «Вопросы философии». № 8. 1999. с.81. Р.П.Вольф. О философии. М.. 1996. с.57. 459
- ’• Т.В.Адорно. Проблемы философии морали. M.. «Республика», 2000. с.202. А.А.Гусейнов. Göstorilən moqalo, s.90. 460
- Культурология XX в. Словарь. СПб. «Университетская книга». 1997. с.291. 461
4. Əxlaq fəlsəfəsi 4.1. Əxlaq və etika anlayışları Etika - praktiki fəlsəfədir, əxlaq (ədəb qaydaları) haqqında elmdir. Həm termin, həm də xüsusi, sistemləşdirilmiş elm kimi etika Aristotel tərəfindən yaradılıbdır. «Etika» sözünün əsasını təşkil edən «etos» (yun. «ethos») əvvəlcə adət edilmiş yaşayış yeri, sonralar isə sadəcə olaraq adət, davranış, xarakter, tempe- rament, qayda kimi qəbul edilir. «İndiki vaxtda yaranmış elmi- akademik ənənəyə görə etika daha çox bilik sahəsi, əxlaq (və yaxud ədəb qaydalan) isə onun predmeti kimi başa düşülür. İctimai təcrübədə və canlı dildə bu vaxta qədər bu ayrılma hələ başa çatmayıb».^’ Amerikalılann fəlsəfə dərsliklərinin birində etikaya belə tərif verilir: «Etika fəlsəfədə həm başqalarına, həm də özümüzə münasibətdə necə hərəkət etməyimizi sistemli şəkildə tədqiq etmək, həmçinin hansı şeylər, insanların hansı xarakter xüsusiyyətləri və ya tipləri - yaxşı, müsbət qiymətə və fəxr edilməyə, hansılann - pis, məzəmmət və ittiham edilməyə layiq olmasını tədqiq etməkdir. Etika həm ümumi qayda və prinsiplər, həm də xüsusi hadisələr ilə məşğuldur».^® Aristotelin fikrincə yaxşılığı (əxlaqı) elm ilə eyniləşdirmək səhvdir. Etikanın məqsədi bilik deyil, davranışdır, o ümumiyyətlə rifah deyil, həyata keçirilmiş rifah haqqında bəhs edir. Bununla da etika praktiki fəlsəfə kimi nəzəri fəlsəfədən (metafizikadan) ayrılır. Etikanı yaxşılığın (əxlaqın) nə olduğunu bilmək üçün deyil, yaxşı (əxlaqlı) olmaq üçün öyrənirlər. Bir çox müəlliflər əxlaq problemini şəxsi həyatla məhdudlaşdırmağın əleyhinə çıxır, onu
ümumdünya kontekstində şərh edirlər. Məsələn, T.V.Adomo yazır: «...Əgər bu gün nəyi isə hələ əxlaq adlandırmaq olarsa, onu mütləq dünyanın inkişaf yollarını müəyyənləşdirmək ilə
əlaqələndirmək lazımdır. Başqa cür də demək olar: düzgün həyat haqqında məsələ - indi düzgün siyasət haqqında məsələdir; əlbəttə, əgər müasir in-
sanlar nəhayət ki, düzgün siyasəti həyata keçirilməsi lazım olan sahəyə daxil edirlərsə».^’ «Etika», «əxlaq», «davranış» anlayışları son nəticədə rasional əsasa dayanmalıdır. «Bir-biri ilə ümumi dil tapmaq üçün insanlar əxlaqın nə olduğuna yenidən cavab vermək üçün dərk edən ağıla müraciət etmək məcburiyyətində qalır ki, onun köməyi ilə ictimai əlaqəni tapsın, əxlaqın zəruriliyini əsaslandırsın və onun yeni anlayışını versin. Etika əxlaqın ağıl qarşısında özünü təmizə çıxarmaq üsuludur».^^ Əxlaq insan fəaliyyətinin ümumi qəbul edilmiş norma və dəyərini əks etdirir. Siyasi şüurdan (həm də hüquqi şüurdan) fərqli olaraq əxlaqi şüur şəxslər arasındakı münasibətləri əks etdirir. Əxlaqi şüur sosial normaların elə sistemidir ki, şəxsi və kollektiv mənafelərin birliyini təmin etmək məqsədilə insanlar arasındakı şəxsi ünsiyyəti və davranışı nizama salır. Qanunda yazılan və dövlətin məcbur edən qüvvəsi ilə təmin edilən hüquqi normalardan fərqli olaraq, əxlaqın norma və qaydalan ictimai rəyin, adətin, həmçinin insanın daxili niyyətinin, onun tərbiyə sisteminin qüvvəsi ilə müdafiə edilir. «Əxlaq - məna daşıyan ontoloji quraşdırmalara, insan təbiəti haqqında təsəvvürlərə müraciət edərək əsaslandırmaq cəhdi, antik, orta əsrlər və Yeni dövrün klassik etik fikrin əsas xüsusiyyətidir. Bu ənənəni XX yüzilliyin naturalist istiqamətli təlimləri, dini məktəblər davam etdirirlər. Əxlaq problemlərinə daha fərqli radikal münasibəti bu gün müxtəlif meylli antropoloji və analitik etika tərəfdarları müdafiə edirlər. İnsanın əvvəlcədən verilən mənasının inkarı və özünüyaratma vasitəsi kimi azadlığın universal dəyəri haqqında tezis - ekzistensia- lizm təlimində əxlaqın ümumi normalarını axtarmağın qanunauyğunluğu haqqında məsələ
kimi səslənir. Pozitivistsayağı təşkil edilmiş metaetika dilin məntiqi və semantik analizi üzərində mərkəzləşir. Bu təlimin nəzəriyyəçiləri arasında müxtəlif dairələrdə hakim olan əxlaq sistemlərinin plüralizmi və or- taölçülü olmaması fikri geniş yayılıbdır. Klassik etikanın böh-
ranı ilə əlaqədar meydana gələn ifrat relyativizmi aradan götürməyə cəhd göstərən neofrankfurt məktəbinin nəzəriyyəçiləri K.-O.Apel və Habermas şəxslərarası rabitəni analiz etmək yolu ilə əxlaqın universal normalarını əsaslandırmağa çalışırlar»/’^ Fəlsəfə tarixində bir çox görkəmli mütəfəkkirlər ümumiyyətlə əxlaqa neqativ münasibət bəsləmişlər, insanlara sözün əsl mənasında xidmət edəcək əxlaq normalarının mümkünsüzlüyünü göstərmişlər. Məsələn, A.Şopenhauer deyirdi ki, əxlaq kəşf edilmir, yaradılır. Odur ki, əxlaq qaydaları ötəri olur, yaxşı işləmir. Nitsşe isə əxlaqı elə uydunna şey adlandırırdı ki, onsuz bəşəriyyət yaşaya bilmir. Universal əxlaq normalarını inkar etməyin üç müxtəlif forması var: 1) etik skeptisizm doğru və yaxşını müəyyən etmək məsələsində hətta ən kiçik inamı belə inkar edir; 2) etik nihilizm hərəkətin doğru və ya yalan olmasını dəyərləndirmək imkanını ümumiyyətlə inkar edir; 3) etik relyativizm elə nəzəriyyədir ki, hər hansı bir hərəkətin düzgün və ya yanlış olması insanın yaşadığı cəmiyyətdən asılıdır (yaxud ona uyğundur), yəni bir cəmiyyətdə yaşayan insanlar üçün düzgün hesab edilən hərəkət başqa cəmiyyətdə yaşayanlar üçün düzgün olmaya bilər. Əxlaqi şüurun kökü nəsillərin təcrübəsinə görə cəmiyyət və insanı saxlamaq və inkişaf etdirmək üçün faydalı olan və insanların tələbatına və marağına cavab verən davranışları möhkəmləndirən adətlərə qədər uzanır. Əxlaqi şüurun xüsusiyyətlərini, onun strukturunu və tarixən dəyişən normalarını, yuxarıda deyildiyi kimi xüsusi fəlsəfə elmi - etika təsdiq edir. Cəmiyyətin əxlaqi şüuru ictimai mənafe baxımından məqbul olmayan qaydaları aradan götürməyə qulluq edən müxtəlif növ sosial yasaqlarda təzahür edir. Əxlaq fəlsəfəsi əxlaqın mənəvi dəyərlər sistemində yerini müəyyənləşdirir, onun təbiətini, daxili strukturunu təhlil edir, davranış qaydalarının bu və ya başqa sistemini nəzəri cəhətdən əsaslandırır. Культурология XX в. Словарь. СПб. «Университетская книга». 1997. с.291. 461 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|