Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Birinci analogiya
- İkinci analogiya
- И.Каит. Сочинения. В 6-тн тт.. Т.4, Ч.1, М., 1965. с.223. 464
Dəyər və dəyərin istiqamətləndirilməsi sistemi, etik duyğular, əxlaqi mühakimələr, həmçinin əxlaqi ideallar əxlaqi şüurun tərkib hissələridir. Başqa mənəvi dəyərlərə münasibətdə olduğu kimi əxlaqi şüurun da iki səviyyəsi olduğu qəbul edilib: adi-praktiki və nəzəri səviyyələr. Əgər adi-praktiki səviyyədə cəmiyyətin real adətləri, əməli davranışları əks olunursa, nəzəri səviyyədə cəmiyyət tərəfindən proqnozlaşdırılan ideal formalaşır. Əxlaqi şüurun ideal-nəzəri səviyyəsi daha çox əxlaq adlanır. Əxlaq real mövcud olana tənqidi yanaşır, indikində idealın rüşeymlə- rini axtarır. Əxlaq - insanın xeyir və şər, ədalət və ədalətsizlik, borc, vicdan, vicdansızlıq və s. haqqında təsəvvürlərini ifadə edən qayda və normalann məcmusudur. Əxlaq həyatın bütün sferalarında - əməkdə, siyasətdə, məişət və ailədə, elm və mədəniyyətdə insanın davranışını nizamlayır. insan mahiyyətinin təzahürü kimi mənəviyyat özlüyündə insan simasını müəyyənləşdirən əsas əlamətdir. Əxlaqi davranışlar insanın elə əlamətidir ki, onsuz ümumiyyətlə cəmiyyətin mövcudluğu mümkün deyil. Bu mənada əxlaqi şüur insan cəmiyyətinin tərəqqisi, onun humanistləşməsi üçün zəruri amildir. Əxlaqı - iradənin ağılı adlandıran Hegel təsdiq edirdi ki, «insan nə qədər ki, özü öz ağası deyil, o heç vaxt təbiətin ağası ola bilməz». Onun etik görüşləri, xüsusən onun «ümumi insansevərlik» borcu və vəzifələri haqqındakı düşüncələri Kantın etik görüşləri ilə həmahəng səslənir. Hegelin etik görüşləri bütövlükdə alman klassik fəlsəfəsi üçün xarakterik olan humanizm ruhu ilə doludur. Beləliklə, «etika» anlayışı iki mənada işlədilir. İlk növbədə 0 əxlaqi prinsiplər və ümumiyyətlə əxlaqın intellektual qaynağı və onun əsaslandırılması haqqında nəzəriyyənin tədqiqini nəzərdə tutur. İkincisi, bu söz fərdlərin və yaxud müxtəlif peşə nümayəndələrinin rəhbər
tutduqları konkret
davranış prinsiplərini ifadə edir. Məsələn, əmək etikası, müəllim etikası, biznes etikası, həkimlik etikası və s. kimi fərqli etikalar var.
Əxlaq fəlsəfəsi başlıca olaraq sözün yuxanda göstərilən birinci mənasında çıxış edir. 4.2. Platon əxlaq haqqında Antik fəlsəfədə əxlaq haqqında orijinal fikir söyləyən Platonun əxlaq fəlsəfəsi haqqında qısa da olsa məlumat vermək lazımdır. Platon «əsl əxlaq»ın təbiətini tədqiq etmək üçün iki analogiya (oxşatma ilə müqayisə) təklif edirdi.
olur. O, sübut edirdi ki, biz sağlam ruh, sağlam bədən və yaxud xəstə bədən və xəstə ruh haqqında danışa bilərik. Bədənin sağlamlığı onu təşkil edən elementlərin əsl harmoniyası və nizamına əsaslanır; ruhun sağlamlığı da analoji olaraq psixi elementlərin düzgün təşkil edilməsindən asılıdır. Platon ruhun üç funksional hissəsi olduğunu göstərirdi: 1) ağıl və yaxud alternativlər haqqında fikirləşmək, onlan müqayisə etmək qüvvəsi, lazımsız ehtirası əzmək və düşünülmüş yol seçmək; 2) fərdin təcavüzkar, müharibəni sevən, volyuntarist başlanğıcı; 3) ehtiraslı istək. Bu üç başlanğıcdan hər biri ruhun sağlamlığı, xeyirxahlığı işində müəyyən rol oynayır. Ağıl mərdliyi idarə etməli, tənzimləməlidir və insanın təcavüzkarlığını müdrik, rəvan yola yönəltməlidir. Sağlam, vacib həyati istək ağıl tərəfindən tənzimlənməli, zəruri nisbətdə və lazımi dərəcədə ödənilməlidir. İkinci analogiya Platona görə insanın ruhu bütövlükdə və cəmiyyət arasında olur. Ruhda özünün funksiyaları və birinin başqasına ağılla müəyyənləşən tabeolma qaydaları olan bir neçə başlanğıc olduğu kimi, cəmiyyətdə də xüsusi funksiyaları və bir-biri ilə ünsiyyətdə müvafiq sosial münasibətləri olan vətəndaşların bir sıra qrupları olur. Ağıl ruhu idarə etdiyi kimi, ən müdrik vətəndaşlar da cəmiyyəti idarə etməlidir. Çünki onlar cəmiyyət üçün yaxşı olan nə varsa həmin keyfiyyətə malikdir, ziyanlı istək həvəsindən qorunmaq üçün özünü ağılın nəzarətində saxlaya bilir. 463 Platona görə şər biliyin azlığından yaranır. Əgər insanlar nəyin düz olduğunu başa düşsələr heç vaxt pis iş törətməzlər. Lakin problem ondadır ki, düz işi və ya Platonun dediyi kimi faydalı işi necə mənimsəmək olar? Düzgün həyat haqqında insanların çeşidli fikirdə olduğu şəraitdə bunu necə həyata keçirmək olar? Bu suala cavab verən Platon göstərirdi ki, düzgün həyatın təbiətini dərk etmək intellektual vəzifədir. İnsanları düzgün həyata hazırlamaq proqramını irəli sürən Platon təhsilin iki üsulla həyata keçirilməsini tələb edirdi. Bir tərəfdən insanda yeni xeyirxah davranış vərdişi yaranmalı, digər tərəf- dənsə riyaziyyat və fəlsəfəni öyrətmək yolu ilə insanda əqli qabiliyyəti inkişaf etdirmək zəruridir. Onun fikrincə xeyirxahlıq bəşəriyyətdən asılı olmayaraq mövcuddur. Kainatı canlı və qanunauyğun bütöv kimi başa düşən Platon insanı bu Kainatın kiçicik obrazı, mikrokosmos hesab edirdi. Bu fikrə uyğun olaraq insan yalnız o zaman əxlaqauyğun hərəkət edir ki, o çoxlu mikrokosmoslan birləşdirən bütövlük qanunlarını həyata keçirir, polisin, yəni vətəndaş ümumiliyi qanunlannı təcəssüm etdirir. Platonun əxlaq fəlsəfəsini qanunla əsaslandınlan hərəkət, əməl fəlsəfəsi adlandırmaq olar. 4.3. Kantın əxlaq fəlsəfəsi Kant etikada naturalist aspekt ilə əxlaqi davranış qaydalarının qanşdırılmasını «praktiki fəlsəfə» hesab edirdi. Əxlaqın fəlsəfəsi «bütün empirik cəhətlərdən və antropologiyaya aid nə varsa hamısından təmizlənməlidir».^"* Kant əvvəllər «moral» (əxlaq) anlayışından demək olar ki, istifadə etmirdi. O, hələ «sitten» (xasiyyət) terminini işlədirdi. Bizim bu gün moral (əxlaq) adlandırdığımız anlayışı Kant praktiki ağıl, vəzifə, kateqorik imperativ (qəti tələb) terminləri ilə ifadə edirdi. «Moral» termininin özünü isə Kant Aristotelin işlətdiyi «etika» mənasında qəbul edirdi, yəni əxlaq haqqında mühakimə yürütmək kimi. И.Каит. Сочинения. В 6-тн тт.. Т.4, Ч.1, М., 1965. с.223. 464 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|