Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Utilitarizm və antiutilitarizm.
- И.Барбур. Этика в век технологии. М., 2001. с.43. 469
- \)psixoloji hedonizm
rəstliyi və ya təmənnasızlığı əsaslandıran nəzəriyyədən yaranan fəlsəfənin olduğunu göstərir. Fəlsəfəni isə şəxsi xarakterin xüsusiyyətləri deyil, məhz nəzəriyyə maraqlandırır. Bəzi alimlər təsdiq edirlər ki, həyatımızın müəyyən sahələrində fərd ümumi əxlaqi tələblərdən nə qədər tez imtina edib öz şəxsi marağına uyğun hərəkət etsə daha tez uğur qazana bilər. Bu siyasət (Makiavelli), iqtisadiyyat (A.Smit), mənəvi həyat (F.Nitsşe) sahələridir. C.S.Mill eqoizmin zəruriliyini sübut etməyə çalışaraq göstərirdi ki, insan öz xoşbəxtliyini arzu edir, deməli onun öz xoşbəxtliyi arzu ediləndir. Sonra, insan yalnız öz xoşbəxtliyini arzu edir, deməli, onun öz'xoşbəxtliyi yeganə arzu ediləndir. Beləliklə, mütəxəssislər eqoizmi əsaslandıran dörd fəlsəfi nəzəriyyənin olduğunu göstərirlər: 1) eqoizm nəzəriyyəsinin birinci növü insan təbiətinin empirik təsvirinə əsaslanır; 2)
ikinci nəzəriyyə sözçülüyə əsaslanır, «arzu etmək», «xoşa gəlmək», «istəmək» kimi sözlər vasitəsilə nəticə çıxarılır; 3)
ağlabatan olur; 4) dördüncü nəzəriyyə təsdiq edir ki, mən- fəətpərəstlik yaxşı, təmənnasızlıq pis keyfiyyətdir. Utilitarizm və antiutilitarizm. Utilitarist (lat. «utilitas»-fay- da) filosoflar arasında İeremiya Bentam (1748-1832) və C.
Utilitarist filosoflar xüsusi əxlaqi prinsiplərin zəruriliyini qəbul etmirlər. Məsələn, «yalan danışma», «ədaləti sev» və yaxud «öz vədini yerinə yetir» kimi prinsiplər onların fikrincə yaşamağa mane olur. Utilitaristlər hesab edirlər ki, daha çox insanın daha çox xoşbəxt olmasına gətirib çıxaran fəaliyyət həmişə doğru olur. Buna daha çox xoşbəxt olmaq prinsipi deyilir. Dünyada yeganə mütləq və daxilən qiymətli şey xoşbəxtlik və zövq almaqdır. Yerdə qalan bütün qiymətli şeylər o vaxt dəyərli olur ki, xoşbəxtlik gətirsin. İeremiya Bentam rifahı zövq ilə eyniləşdirirdi. O, hesab edirdi ki, elə alternativ seçmək lazımdır ki, zövq əzabdan maksimum dərəcədə üstün olsun. C.S.Mill xoşbəxtliyi zövqdən daha geniş, əhatəli və dayanıqlı rifah hesab edirdi. «Utilitarizm
«daha çox rifah» anlayışını «kəmiyyət baxımından müəyyən etməyə cəhd göstərəndə ciddi çətinliklərlə qarşılaşır. Əgər rifah xoşbəxtliklə eyniləşdirilsə, onu necə ölçmək olar? İqtisadçı utilitaristlər maksimum zövqdən və yaxud üstünlükdən danışırlar. Lakin zövqün müxtəlif növlərini ekvivalent və bir-birini qarşılıqlı əvəzləyə biləcəyini mümkün hesab etmək olar- mı?...»^’ Utilitarizm hətta məqsədi təsvir edəndə də vasitə və məqsəd arasında dəqiq fərq qoymur. Hər bir əməli işə «daha çox insana daha çox xoşbəxtlik» prinsipinə uyğun olaraq qiymət verilir. Utilitarizmi tənqid edən C.Mur diqqəti bu təlim üçün xarakterik olan metodoloji üsula yönəldir: «xeyin>in meyarı kimi daha çox sayda insan üçün daha çox xoşbəxtlik, və «xoşbəxtlik nədir?», «əxlaqi davranış nədir?», «xeyirxahlıq nədir?» və başqa suallara məhz həmin mövqedən cavab verilir. Mur «Əxlaq fəlsəfəsinin təbiəti» əsərində göstərir ki, hər bir əxlaqi davranış və xeyirxahlıq növü nəticədə heç də əvvəlkinə nisbətən daha çox adam, hətta bir adam üçün mütləq xoşbəxtlik gətirmir. Çox vaxt belə olur ki, əxlaq prinsiplərinə əməl etmək və xeyirxah həyat tərzi xoşbəxtlik ilə mükafatlandırılmır, və yaxud əksinə, xoşbəxtlik əxlaqi davranışlara görə əldə edilmir, yəni əxlaq və xoşbəxtlik heç də üst-üstə düşmür. Ona görə də Mur həm də utilitarizmi «naturalist səhv» üçün ittiham edir və onun fayda ilə xoşbəxtliyi birləşdirmək cəhdini yanlış hesab edir. Lakin o, etiraf edir ki, bir sıra başqa nəzəriyyələr ilə müqayisədə utilitarizm daha məqbul təlimdir. Utilitarizmə zidd olan nəzəriyyələrdə motivin, vəzifənin və prinsipin əhəmiyyəti xüsusi qeyd edilir. Belə nəzəriyyələr adətən vəzifə (borc) nəzəriyyələri adlandırılır. Antiutilitarist filosofların ən məşhuru şübhəsiz ki, Kant olmuşdur. Onun fikrincə xoşbəxtlik və zövq axtarmaq mənasız işdir, çünki belə iş adətən uğursuz nəticələnir. Kant deyirdi ki, xoşbəxtlik öz-özlüyündə dəyərli bir şey deyil. Əgər onun dəyəri olsaydı biz cəmiyyətdə görkəmli yer tutan və özünü xoşbəxt hesab edən alçaqlara rast gəlməzdik. Pis adamların xoş- И.Барбур. Этика в век технологии. М., 2001. с.43. 469 bəxt olması və yüksək rifaha çatması insanların əksəriyyətini məyus edir. Kantın fikrincə dünyada yeganə mütləq dəyər - xeyirxah iradədir. Xeyirxah iradə - qətiyyətlə düzgün davranmaq arzusudur. Vicdanlı adamlar lazımı davranışı əsas tutur və müəyyən prinsiplərə əməl edirlər. Kanta görə bu prinsiplər ağlabatandır və bütün ağıllı məxluqlar onlara əməl etməlidir. Doğrudur, onlara həmişə əməl olunmur. Kantın tələbləri belədir: həmişə düzgün olmaq; həmişə təmiz olmaq; yalan vədlər verməmək; alicənab və arzuedilən olmaq; öz istedadını boş yerə sərf etməmək; canini və cəzaya layiq başqalannı cəzalandırmağa hazır olmaq; heyvanlara qarşı mərhəmətli olmaq; intihar etməmək. Kant hesab edirdi ki, ağıllı varlığa aydın olmalıdır ki, əxlaq qaydalannda istisna olmamalıdır. Göründüyü kimi Kant utilitarizmə qarşı çox kəskin çıxış edirdi. İndiki dövrdə də bu məsələdə onun tərəfdarları çoxdur. Hedoniznt (yun. «hedone» - zövq). Yunan filosofu Epiku- run əxlaq fəlsəfəsi əsasən sadə, təvazökar, lakin zövqlə yaşamağı tövsiyyə edir. Epikur zövqü faydalı nemət hesab edir və eyni zamanda göstərirdi ki, zövqə ifrat dərəcədə can atmağın arxasınca əzab gəlir. Hedonizmə görə yalnız zövq almaq xeyir hesab edilməlidir. Zövq yeganə şeydir ki, biz ona can atmalıyıq; o yeganə məqsəddir, öz-özlüyündə xeyirdir. Hedonizm - eqoizm və utilitarizm formasında çıxış edir. «Hedonizm forması kimi eqoizm təsdiq edir ki, bizim hər birimiz daha çox xoşbəxtliyə nail olmaq və son məqsədimizə çatmaq üçün çalışmalıyıq. Doğrudur, bu təlim bəzən belə məqsədə çatmağın ən yaxşı üsulu kimi başqalarının zövq almasını təmin etməyi qəbul edir; məsələn, belə hərəkət etməklə biz insanların rəğbətindən, azadlıqdan, özünə hörmətdən yaranan zövqü özümüz üçün də təmin edə bilərik».^* Fəlsəfi təlim kimi hedonizmin iki növü var: \)psixoloji
zövqə doğru can atırlar, əzabdan qaçmağa çalışırlar; 2) etik ' Дж.Мур. Природа моральной философии. M., «Республика», 1999, c.116. 470 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|