Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- •*- Великие мыслители о великих вопросах. М.. «Гранд». 2000. с.372. Mevlana. Mesnevi. 1 (601). Yenə orada, 1 (524). 475
- Teoloji dəlil
- Kosmoloji dəlil
forması sayırdı. O, göstərirdi ki, insan varlığında olan dini im- puls infantil (uşaqlıq dövründən qalan) istək və fantaziyanın ifadəsidir. Bu vəziyyət bizim özümüzün heçliyini və ölməyimizin zəruriliyini başa düşmək istəməməyimizdən irəli gəlir. Göstərmək lazımdır ki, dindən imtina ediləndə müasir insana ciddi mənəvi zərbə dəyir. Belə halda insan dünyada özünü tənha hiss edir, mənəvi dayağı əsasən itirir. İdealist fəlsəfə bu emosional-mənəvi boşluğu doldurmağa, dinə xas olan sabit psixoloji tarazlığı bərpa etməyə çalışır. Əgər din insan ağlının müvəqqəti yanılması olsaydı, onda ictimai-kütləvi şüurun strukturunda min illərlə mərkəzi yer tuta bilməzdi, elm və fəlsəfə varlığın əsas məsələlərinin həll edilməsinə dair öz təkliflərini irəli sürən kimi yox olardı. Din mədəni təkamülün təsadüfi qolu deyil, insanların xarici gerçəkliyi və özünü dərk etməsini tarixi, sosial, mənəvi-psixoloji cəhətdən şərtləndirən vasitədir. Böyük rus yazıçısı L.N.Tols- toy demişdir: «Din həyatın mənası haqqında suala cavab verir». Dinin müdafiəçiləri təsdiq edirlər ki, əsl din Allaha inam, Allah tərəfindən yaradılan hər bir insan ruhunun inama olan tələbatıdır. Din bütün cəmiyyətlər və mədəniyyətlər üçün zəruri elementdir. Elm reallığın həmişə tam olmayan obrazını verir və onu axıra qədər izah edə bilmir. Ona görə də ruhun sonsuzluğa və bütövlüyə can atmasını təmin etmək üçün insan dinə müraciət edir. Dini etiqad dedikdə hər şeydən əvvəl təbii, səmimi inam nəzərdə tutulur. Dini etiqad dindarın ilahi reallıq, dünya və özü haqqında bilgisidir. Bu bilik dini praktikanı və ümumiyyətlə dindarın gündəlik fəaliyyətinin əsasında durur. Dini etiqadın mərkəzində Allaha inam dayanır. Bütün müqəddəs kitablarda göstərilir ki, Allah əbədi və əzəlidir, O həm məkandan, həm də zamandan kənardadır. İdealist mövqedə duran fılosoflann əksəriyyəti bu fikirlə tam razıdırlar. Müasir filosoflar arasında da buna inananlar çoxdur. Məsələn, Fordhem universitetinin professoru Brayan Leftou deyir ki, Allah zaman və məkanda ola bilməz, «...zamanda ol- 474 maq - nədənsə əvvəl və yaxud sonra mövcud olmaq və yaxud meydana gəlmək deməkdir». «Allah sadəcə olaraq dünyanı zamandan və məkandan kənarda yaradır. Kainatın yaradılması üçün heç bir «nə vaxt» mövcud deyil, elə zaman yoxdur ki, həmin anda Allah yaratma aktını həyata keçirir. Kainatın mövcudluq zamanı ilə onun varlığının Allah tərəfindən yaradıldığı zaman arasında heç bir əlaqə yoxdur...»."*^ Təbiətüstü qüvvənin mövcudluğunun məntiqi yolla sübutu olmadığı üçün dini şüurun atributu kimi inam aktı çıxış edir (əl- Qəzali). Dini inam sadəlövhlük deyil. İnam yalnız dinə deyil, bir çox şüur formalarına da aiddir. Məsələn, müəyyən ideala inam. Dini inamın isə mərkəzi obyekti - Allah ideyasıdır. Mütləq Varlıq olan Allah rasional vasitələrlə dərk edilə bilməz. Dünyanı öz-özünə kifayət edən bir şey kimi anlayan insan ağılın imkanlarına inanır. Dünya haqqında dini təsəvvür isə tamam başqadır. İnsan zəkası özünü Mütləq Varlığın mövcudluğuna tabe etməkdən başqa heç nəyə qadir deyil. Mütləqin nə olduğu isə onun işi deyil. Dünya insanın ona necə münasibət bəsləməsinə görə deyil, burada Allah iradəsinin necə həyata keçməsinə görə məna kəsb edir. Görkəmli müsəlman sufi-mütəfəkkirləri (əl-Qəzali, əl-Ərə- bi. Cəlaləddin Rumi və b.) sübut edirlər ki, yalnız bir Mütləq Varlıq var. O tək və şəriksizdir, əbədi və məkansızdır. Bütün Kainatı - canlı və cansız təbiəti, tək-tək əşyaları, cəmiyyəti, o cümlədən insanı şərti olaraq varlıq adlandırsaq da onlar fanidir, keçicidir, əvvəli və axırı var. Deməli, tək Varlıq və yoxluq var. Mövlana Cəlaləddin Rumiyə görə bütün ruhlar bir ruhda, yəni Allahda birləşir və əsl varlığa çevrilir. «Ey ruhumuzun ruhu, biz kimik ki, sənin yanında varlıq deyib ortaya çıxaq»."*^ Bizə nəhəng və sonsuz görünən Kainat da Allahla müqayisədə heç nədir. «Dünya sənin nəzərində böyük və nəhayətsiz görünsə də bil ki, qüdrəti-İlahiyyə qarşısında bir zərrə də deyil».'*'* •*- Великие мыслители о великих вопросах. М.. «Гранд». 2000. с.372. Mevlana. Mesnevi. 1 (601). Yenə orada, 1 (524). 475 Allahın varlığını məntiqi yolla nə sübut, nə də inkar etmək mümkün deyil. Lakin buna baxmayaraq Onun varlığını sübut etmək cəhdləri çox olmuşdur. Belə cəhdlər (dəlillər) ənənəvi olaraq üç qrupa bölünür. Teoloji dəlil Allahın varlığını Kainatın yüksək dərəcədə təşkil olunması və məqsədəuyğunluğunu nümayiş etdirmək yolu ilə sübut etməyə çalışır və əsaslandırır ki, belə məqsədəuyğunluq yalnız ağıllı,
qüdrətli Yaradıcının məqsədəuyğun fəaliyyəti nəticəsində mümkün ola bilər.
meydana gəlir və məhv olur, ona görə də hərəkətin ilk səbəbi və mövcudatın dəyişməyən başlanğıc səbəbi olmalıdır; bu səbəbdən daha yüksək səbəb ola bilməz, o nə yaranır, nə də yox olur -
təsdiq edir ki, bu ideyanın məntiqi təhlili əsasında biz nəticə çıxara bilərik ki, bu ideyaya uyğun gələn nə isə özü sonsuz varlıqdır, yəni Allah zəruri olaraq mövcud olmalıdır. Orta əsrlərdə Avropada meydana gəlmiş ontoloji dəlil, fəlsəfədə çox ciddi mübahisələrin predmeti olmuşdur. XIX əsrin axırlarında F.Nitsşe göstərirdi ki, xristianların həm Allahın oğlu, həm də Allah hesab etdikləri İsa peyğəmbər çarmıxa çəkilərkən «İncil»də deyildiyi kimi dirilməyib, elə oradaca ölüb. Odur ki, xristian dini artıq bizim həyatın məqsəd və mənasını müəyyən etmir. Nitsşe deyirdi ki, «Allah öldüyü» üçün biz Onun müdafiəsindən, faktiki olaraq hər hansı ümumi qəbul edilmiş əxlaqi standartdan məhrum olduq. Allahsız dünyadakı həyat - özümüzün xüsusi dəyərlərimizi yaratmaq, Nitsşenin «tənha mövcudluq» adlandırdığı vəziyyətə uyğunlaşmaq, bizim həyatın məqsədsiz olduğunu və heç bir Ali Varlığın bizim taleyimizi izləmədiyini başa düşmək deməkdir. F.Dostoyevski demişdir: «Əgər Allah yoxdursa, onda hər şeyə icazə verilir». Ateist J.P.Sartr isə dindar Dostoyevskinin bu fikrini tamamilə qəbul edir və deyir: «Bu ekzistensializmin başlanğıc nöqtəsidir. Doğrudan da, Allah yoxdursa hər şey etmək olar, ona görə də insan təkbaşına buraxılıb, onun nə daxi 476 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|