Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
sferasında «mədəniyyət» anlayışı da xüsusi məzmuna malikdir və yalnız yaradıcılığın xarakterini deyil, həm də bu yaradıcılığın nəticələrini qavramağın xarakterini müəyyən edir. Əmək mədəniyyəti, davranış mədəniyyəti, təfəkkür və nitq mədəniyyəti, hissetmə və qavrama mədəniyyətindən danışmaq olar. Bütün bu hallarda söhbət insanlar, onların inkişaf səviyyəsi haqqında gedir. Ona görə də yalnız insan vasitəsilə onları mədəniyyət ünsürləri kimi, əşyalaşmış mədəniyyət kimi qəbul etmək olar. Bilavasitə mədəniyyət isə - yalnız insanın xarakteristikası kimi, onun mənəvi, əxlaqi, peşə inkişafının dərəcəsi və sintetik xarakteristikası kimi çıxış edir. Elə buna görə də
«mədəniyyət» kateqoriyasının praktiki fəlsəfənin kateqoriyalar sisteminə daxil edilməsinin mümkünlüyü və zəruriliyi müəyyən edilir. Bir sıra heyvanlar mədəniyyətə oxşar nə isə yarada bilirlər. Məsələn, anlar gözəl memarlıq tikilisi - şanı yaradırlar, hörümçək şikarını tutmaq üçün gözəl tor toxuyur, qarışqalar özləri üçün böyük yuva tikirlər və s. Deməli onlar təbiətdə hazır olmayan şey yaradırlar. Lakin həmin canlı varlıqların fəaliyyəti təbii instinkt ilə proqramlaşdırılır və bundan kənarda onlar heç nə yarada bilməzlər. Onlar, insan kimi azad yaradıcılıq fəaliyyətinə malik deyillər. Deməli, maddi və mənəvi dəyərlərin məcmusu, həmçinin yaradılma üsulları, onlardan insan üçün istifadə etməyi bacarmaq, onları nəsildən-nəslə ötürmək qabiliyyəti mədəniyyət deməkdir (lat. «cultura» - becərmə, emal etmə). ■ Dəyər mədəniyyət hadisəsidir və öz mahiyyətinə görə həm sosial, həm də fərdidir, o maddi və mənəvi dünya obyektlərinin ümumi cəhətdən müəyyənləşdirilməsi, onların insan və cəmiyyət üçün müsbət və mənfi tərəflərinin üzə çıxarılmasıdır.' Öz-özlüyündə əşyaların, hadisələrin insanlara aidiyyəti yoxdursa, onlar dəyər anlayışına daxil olmurlar. Dəyər anlayışı - «əhəmiyyət», «fayda» və ya «ziyan» anlayışı ilə əlaqədədir. Bir-birinə qarşı qoymadan maddi və mənəvi mədəniyyətləri ayırmaq olar. Maddi mədəniyyətdə onu formalaşdıran mənəvi başlanğıc var, çünki burada insanın ideyasının, biliyinin. 488 məqsədinin ifadəsi olduğu üçün onu mədəniyyət adlandmrlar. Mənəvi mədəniyyət məhsulları da çox vaxt maddi forma kəsb edirlər. Başqa sözlə, mədəniyyət ünsürü cismanidirsə - o maddi mədəniyyət, əgər o ideyalar, obrazlar, nəzəriyyələr və b. formada mövcud olursa - o halda o mənəvi mədəniyyət hesab edilir., Cəmiyyətdə insanlar tərəfindən yaradılan maddi sərvətlər mədəniyyətin mövcudluğunun yalnız xarici formasıdır. Onun əsl məzmunu isə insanın özünün inkişafındadır. Maddi mədəniyyət insanın praktiki cəhətdən təbiəti mənimsəmək səviyyəsinin göstəricisidir. Mənəvi mədəniyyətə isə elm və onun nailiyyətlərinin istehsala və məişətə tətbiq edilməsi dərəcəsi, təhsilin səviyyəsi və keyfiyyəti, maarifin vəziyyəti, tibbi xidmət, incəsənət, əxlaq normaları, insanların davranışı, onların tələbat və maraqlarının inkişaf səviyyəsi daxildir. Mədəniyyətin sabit tərəfi mədəni ənənələrdir. Mədəni ənənələrin diapazonu nə qədər zəngin və genişdirsə, bütövlükdə bəşəriyyətin mənəvi həyatı da o qədər zəngindir.
; Sivilizasiya anlayışı, «Sivilizasiya» termini şəhər sakini olan vətəndaşa aid edilən latınca «sivilis» sözündən yaranıb. Lakin bu sözün mənası tədricən genişlənir, onun etimologiyası və başlanğıcda işlədilən mənası sonralar başqa məzmun qazanır. «Sivilizasiya» anlayışını «vətəndaş», «dövlət», «cəmiyyət» mənasında qəbul edən İbn Xaldun göstərirdi ki, konkret bir dövlət, siyasi quruluş meydana gəlir, inkişaf edir və nəticədə tənəzzülə uğrayır. Sonra yeni dövlət və yeni sivilizasiya yaranır. Belə dövri proses daim baş verir. İbn Xaldun sivil həyatın dağılmasının bir sıra əsas səbəblərini aşağıdakı qaydada göstərmişdir: 1) qarşılıqlı əlaqə və həmrəylik münasibətlərinin zəifləməsi, cəmiyyətin bütövlüyünün pozulması; 2) dinin zəifləməsi nəticəsində insanlar arasındakı normal
münasibətlərin pozulması; 3) hakimiyyətin xalqdan uzaqlaşıb özgələşməsi, 489 ona görə də idarəçiliyə xaricdən məmurların dəvət edilməsi; 4)
özbaşınalığın, zalımlığın və qorxu hissinin güclənməsinin təzahürü kimi tiraniyanın yaranması; 5) hakimiyyət tərəfindən ədalət prinsipinin pozulması və bunun nəticəsində sosial təbəqələşmənin baş verməsi; 6) zinət və israfçılığa meyl və şəhər mədəniyyətinin pozulması.’ Elmi ədəbiyyatda sivilizasiya anlayışı müxtəlif mənalarda işlədilir. Bu anlayış həm mədəniyyətin sinonimi, həm də nə isə onun əksi kimi izah edilir. Eyni zamanda çox hallarda sivilizasiya anlayışı konkret cəmiyyəti xarakterizə etmək üçün işlədilir. Məsələn, Qədim Misir, Bizans, ərəb, türk, İran və b. sivilizasiyalarda olduğu kimi. Bu barədə bir qədər aşağıda bəhs ediləcək. («Sivilizasiya» anlayışı termin kimi XVIII əsrdə «mədəniyyət» anlayışı ilə sıx əlaqədə meydana gəlmişdir. Fransız maarifçiləri ağıla və ədalətə əsaslanan cəmiyyəti sivil hesab edirdilər. XIX əsrdə bu söz daha çox Qərbi Avropa xalqlarının yüksək mədəniyyətini ifadə etmək, hətta kapitalizmi xarakterizə etmək üçün işlədilirdi.. I Mədəniyyət və sivilizasiyanın müxtəlif anlayışları əvvəlcə Almaniyada yaranmışdı. Kant sivilizasiya deyəndə - cəmiyyət və şəxsiyyət həyatının xarici tərəfini, mədəniyyət deyəndə isə -
onların mənəvi mahiyyətini və yaxud mənəvi potensialını nəzərdə tuturdu. Alman fəlsəfəsi sonralar da bu fərqi xüsusi göstərirdi. İngiltərədə isə bu iki termin eyni mənada işlədilmişdi. Sonralar da - XIX və XX əsrlərdə ingilis dilli əsərlərdə mədəniyyət və sivilizasiya çox hallarda sinonim kimi verilirdi.» Görkəmli türk alimi Ziya Gökalp (1876-1924) mədəniyyəti -
regional, milli hadisə, sivilizasiyanı isə - beynəlmiləl, ümumbəşəri hadisə hesab edirdi. Deməli, sivilizasiya mədəniyyətə nisbətən daha geniş məvhumdur, o özünün bütün təzahürlərində beynəlmi ləldir. I Sivilizasiya - yüksək sosial-siyasi, iqtisadi, mədəni inkişafa çatmaq vasitələrini, mədəniyyəti mənimsəmiş və mədəniləş- miş mühitdə yaşamağı və fəaliyyət göstərməyi bacaran insanı
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|