Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3nrejibc. Coımııeıına. T.21. c.173 -174. 493
özündə birləşdirir. Sivilizasiya mədəniyyətin özünün mürəkkəb varlığını xarakterizə edir. ' Sivilizasiyanı maddi mədəniyyətin sinonimi hesab edənlər isə göstərirlər ki, sivilizasiya təbiət qüvvələrini mənimsəməyin kifayət qədər yüksək pilləsi kimi özündə texniki tərəqqinin güclü enerjisini daşıyır və maddi nemətlər bolluğunu yaratmağa kömək edir. , Mədəniyyət və sivilizasiyanın bir-birinə zidd olması haqqında fikirlər də var. Belə fikrin ilk təmsilçilərindən biri alman sosioloqu Ferdinand Tonnis (1855-1936) olmuşdu. Onun fikrinə görə, industrial cəmiyyət ailə-tayfa əlaqələrinə, mənəvi yaxınlığa, qarşılıqlı qayğıya əsaslanan insanlann ənənəvi münasibətlərini dağıdır, onları fayda prinsipinə əsaslanan utilitar münasibətlərlə əvəz edir., Buna oxşar mövqelərdən biri də O.Şpenqlerin görüşüdür. O, mədəniyyəti üzvi, yaradıcı mənəvi hadisə hesab edərək, onu utilitar, texnoloji, maddi hadisə olan sivilizasiyaya qarşı qoyur. H.
Markuze də mədəniyyəti sivilizasiyaya qarşı qoyurdu. j Deyilənlərdən nəticə çıxararaq sivilizasiya haqqında fikirləri aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar. ^
həyatın insani formasına yüksəlmək yolundakı tərəqqisini təmin edən nailiyyətdir. Sivilizasiyanın nailiyyətləri - maşınların ixtirası, elektrik enerjisindən istifadə edilməsi, yeni daha məhsuldar heyvan və bitki növlərinin yetişdirilməsi və s. vasitəsi ilə təbiətin texnoloji cəhətdən mənimsənilməsi ilə əlaqədar olduğu kimi, sosial münasibətlərin tənzimlənməsini təkmilləşdirmək (əlifbanın, pulun, bazarın və s. yaranması) ilə də əlaqədardır. ^ ^2. «Sivilizasiya» termini ilə bütün dəyişikliklərə və təsirlərə baxmayaraq böyük tarixi zaman kəsiyində özünəməxsusluğunu və unikallığını saxlayan insan və ölkələrin nə isə sabit birliyini də göstərirlər. Başqa sözlə, bu birlik - cəmiyyətin müəyyən mədəni-tarixi tipi və yaxud hansısa superetnosdur. Məsələn, Yaponiya və ya Rusiya, və yaxud ölkə və regionla-
nn bütöv qrupları, məsələn, Avropa ölkələri və ya ərəb dünyası, türk dünyası və s. / , 3. Bəşəriyyət tarixində «tradisyon» və «texnogen» tipli si- vilizasiyalan ayırmaq olar. «Texnogen sivilizasiya» termini inkişafın elə xüsusi tipidir ki, onun əsasını istehsal və idarəetmənin texnologiyasındakı fərq təşkil edir. Bu termin erkən kapitalizmin təşəkkül tapdığı dövrdə yaranmış və yarandığı bölgənin adı ilə «Qərb sivilizasiyası» adlanır. «Texnogen siviliza- siya»dan tarixən daha əvvəl sivilizasiyanın erkən tipi - ənənəvi cəmiyyət mövcud olmuşdur. Qədim Hindistan və Çin, Qədim Misir və b. - ənənəvi cəmiyyətin əyani nümunəsidir. Ənənəvi cəmiyyət nümunələri indi də mövcuddur. Sənaye inkişafı yoluna təzəcə çıxmış bəzi ölkələr də bu qəbildəndir. ^ Texnogen sivilizasiyanı inkişafın ən yeni tipi hesab edən alimlərin fikrincə, bu sivilizasiyanın meydana gəlməsi ilə əlaqədar mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri kəskin şəkildə güclənib. Yeni texnologiyanı, elmi, təhsil sistemini mənimsəmək ilə əlaqədə olan modernləşmə prosesi tradisyon mədəniyyətlərin təməl dəyərlərinin transformasiyasını yaratdı. Buradan belə bir nəticə çıxarılır: «Bu prosesdə tradisyon mədəniyyətlərin çoxu dağıldı, müvafiq cəmiyyətlər texnogen inkişaf yoluna keçdi. Lakin yalnız itirmə deyil, müvəffəqiyyət də olmuşdu».‘‘ Tradisyon mədəniyyətlərin texnogen sivilizasiyaya əks təsiri isə, onların fikrincə, əhəmiyyətsiz dərəcədə olmuşdur. I 4. Bəzi hallarda, yuxarıda deyildiyi kimi, mədəniyyət və sivilizasiya anlayışları sinonim kimi nəzərdən keçirilir, yüksək tərbiyəli və təhsilli adamların birliyi hesab edilir. Bu insanlar arasındakı münasibətlər mülki qanunlar və əxlaqi qaydalar ilə tənzimlənir, tamamilə əmlak vəziyyətindən və əmlak bölgüsündən asılıdır. Bir çox alimlər dini - mədəniyyətin və sivilizasiyanın əsası hesab edirlər. Məsələn, A.Toynbi göstərir ki, indiki dövrdə beş sivilizasiya mövcuddur: Qərb, Şərq-pravoslav, islam, hind və Uzaq Şərq sivilizasiyaları, N
492 5.
Mədəniyyət - mənəvi fenomen, fəlsəfi, əxlaqi, hüquqi, dini və bədii idealların, həmçinin normativ dəyər və qaydaların məcmuu kimi müəyyənləşdirilir; sivilizasiya isə - mədəniyyətin maddiləşdirilməsi, əşyavi-texniki və sosial-siyasi təşkilatların məcmuudur. Məqsəd insanlara öz ictimai həyatlarını sosial-iqtisadi cəhətdən layiqincə təşkil etməyə yardım göstərmək, nisbətən yüksək maddi həyat şəraitini təmin etməkdir. O.Şpenqler «Avropanın qürubu» kitabında göstərdi ki. Qərbi Avropa mədəniyyətinin çiçəklənməsi sona çatdı və sivilizasiya fazasına daxil oldu, elə buna görə də nə mənəviyyat, nə də incəsənət sahəsində bu mədəniyyət artıq heç bir orijinal şey verə bilməz. Yenilik işığından, yüksək bədii və metafizik məhsuldarlıqdan məhrum olan təmiz ekspansionist fəaliyyət əsri başladı. Tənəzzül dövrü özünün gəlişini belə göstərir. Şpenqlerə görə, sivilizasiya mədəniyyətin süqutu və deqradasiyasıdır. Burada insanın
mənəvi fəaliyyəti əşyavi-texniki formalar tərəfindən cansızlaşdınlır və əzilir. 6.
Sivilizasiya bəşəriyyətin inkişafında tarixi mərhələ hesab edilir. F.Engels yazırdı: «Sivilizasiya ictimai inkişafın elə mərhələsidir ki, burada əmək bölgüsü, ayrı-ayrı insanlar arasında bundan doğan mübadilə və bu iki prosesi birləşdirən əmtəə istehsalı tam yüksəlişə çatır və bütün əvvəlki cəmiyyətdə çevriliş edir».**^ Böyük zaman kəsiyində sivilizasiyaya aid olan metodologiyalar çərçivəsində «tarixi və qeyri-tarixi xalq» konsepsiyası, Hegelin əxlaqın inkişafının üç mərhələsi (ailə, vətəndaş cəmiyyəti və dövlət), Kantm təkamülün üç mərhələsi (teoloji, metafizik, pozitiv) fikri, Marksın ictimai-iqtisadi formasiyalar təlimi və s. nəzəriyyələr meydana gəlmişdir, t
Sivilizasiya Toynbi tərəfindən üç nəslə bölünür. Birinci nəsil sadə, kiçik, yazısı olmayan mədəniyyətlərdir. Onların sayı çox, yaşları isə azdır. Onlar birtərəfli ixtisaslaşmaları ilə fərqlənirlər və konkret coğrafi məkandakı həyata uyğunlaşırlar. Onlarda dövlətçilik, təhsil, dini təşkilatlar, elm və incəsənət K.MapKC H
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|