Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Б.Рассел. История западной философии. M., 1959, c.22l. ■** Гегель. Наука логики. Т.2, М., 1971, с. 166. 54
dəyişikliyə məruz qaldı. Bu dəyişikliyin xüsusiyyəti ondan ibarət idi ki, birincisi Hegel faktiki olaraq sadə ilk başlanğıc kimi «element» anlayışından imtina edir; ikincisi, Hegel kifayət qədər ardıcıl olaraq bu kateqoriyanı «bütöv» kateqoriyası ilə qarşılıqlı münasibətdə götürür. Bu isə o deməkdir ki, hər bir ayn hissənin məna və məzmunu mütləq deyil, nisbi xarakter daşıyır. Sistemin elementləri arasındakı əlaqələrin müəyyən qaydası
əlaqə) obyektin bütövlüyünü təmin edən dayanıqlı əlaqələrin məcmuudur. Başqa sözlə, struktur - sistemin elementləri arasında qarşılıqlı əlaqə vasitəsidir, yəni sistemin elementləri arasındakı münasibətlərin cəmi, həmin elementlərin təşkil edilməsi, qaydaya salınmasıdır. «Sistem» anlayışı da «element» kateqoriyası kimi hələ antik dövrdə fəlsəfi təlimlərdə təlim idi. «Sistem» sözünün yunanca olan mənası «bütöv» sözünə uyğun gəlir. Elmin əvvəlki tarixində «sistem» və «bütöv» həmişə sinonim kimi işlədildiyinə görə bu sözlərin mənşəyini ciddi şəkildə ayırmaq da çətindir. Bu cəhətdən Leybnisin «Monadologiya» əsəri maraq doğurur. Burada monadalann bütöv sistem şəklində qarşılıqlı təsirindən danışılır. Didronun molekullar haqqındakı təlimində az da olsa «sistemli münasibət»dən bəhs edilir. Didroya görə molekullann xassələri bir-birinə münasibətdə faktiki olaraq müstəqildirlər. Holbaxm «Təbiətin sistemi» əsərində «sistemli münasibət»ə meyl açıq şəkildə özünü göstərir. Alman klassik fəlsəfəsində «sistemli münasibət» daha geniş şərh edilir. Hegelə görə «sistemli münasibət» fəlsəfədə ən əsas olmasa da əsaslardan biridir. Qarşılıqlı əlaqədə olan elementlərin məhdud çoxluğu sistemi yaradır. Yuxarıda göstərildiyi kimi, bir çox müəlliflər indi də bütövlüyü sistemin əlamətləri sırasına daxil edirlər. Lakin hər bir sistem bütövdürmü? Belə bir fikir geniş yayılıbdır ki, bütün birləşmələr, o cümlədən qeyri-mütəşəkkil birləşmələr (cəmlənmiş bütövlər) - sistemdirlər. 52 Əlbəttə, sistem - hissələrin əlaqəsi, təşkil olunması, nizamlanması ilə xarakterizə olunan bütöv ilə müqayisə oluna bilər. Ona görə də hər bir bütöv sistem kimi götürülə bilər. Lakin bütövü hissələrin qarşılıqlı əlaqəsi kimi tədqiq edərkən hissələrin spesifikası (xüsusiyyətləri) diqqət mərkəzində olmalıdır, çünki bu imkan verir ki, hissələrin hər birində ayrılıqda olmayan inteqrativ xassə ümumidə üzə çıxarılsın. Obyekti sistem kimi öyrənən tədqiqatçı - element və strukturun spesifikasından yayınır. Sistem öz komponentlərinə fəal təsir göstərir, öz təbiətinə uyğun olaraq onları dəyişdirir. Nəticədə başlanğıc komponentlər böyük dəyişikliklərə məruz qalır, sistemə daxil olana qədər malik olduğu bəzi xüsusiyyətlərini itirir, yeni xassələr qazanır, qalan xassələr də dəyişməyə başlayır. Sistem yaranan vaxt çox hallarda əvvəllər olmayan yeni komponentlər yaranır. Sistem elementlərin əlaqəsi, onlann strukturu olmasa mövcud olmur. Lakin struktur da elementsiz yaşamır. Bununla yanaşı struktur və elementlərin qarşılıqlı asılılığı onlann nisbi müstəqilliyini istisna etmir.' Sistemin qarşılıqlı əlaqədə olan elementləri müəyyən funksiy- alan həyata keçirir. Bu da bütün sistemin fəaliyyət göstərməsinə gətirib çıxanr. Beləliklə, sistem onun funksiyalan tərəfindən də izah edilə bilər. Struktur sistemin sabitliyini, funksiya isə onun dəyişgənliyini ifadə edir. Deməli, sistem - struktur və funksiyanın ziddiyyətli vəhdətidir. Funksiyada olmaq elementlərin, onlann daxili əlaqəsi ilə şərtlənir.
«Mahiyyət» kateqoriyası «təzahür» kateqoriyası ilə vəhdətdə meydana gəlir, formalaşır və inkişaf edir. Bu kateqoriyalar varlığın müxtəlif mərhələləridir. Mahiyyət deyəndə bu və ya digər obyektdə (şeydə, sistemdə və s.) daxili, zəruri tərəflərin, xassələrin və əlaqələrin vəhdəti başa düşülür. Təzahür mahiyyətin üzə çıxması, aşkar edilməsi formasıdır; şeyin daxilinin üzdə görünməsidir. Bu proses bir şeyin başqa şeylər ilə
qarşılıqlı təsiri nəticəsində üzə çıxarılan çoxlu təsadüfi xassələr və əlaqələr vasitəsilə mümkün olur. Mahiyyət şeylərdə, onlann daxili əlaqələrində olan apancı, əsas, müəyyənedici amildir. İngilis filosofu B.Rassel demişdir: «Görünür, şeyin «mahiyyəti» anlayışı onun elə xassələrini nəzərdə tutur ki, onların dəyişməsi şeyin öz-özlüyündə sıradan çıxması olardı (şeyin «keyfiyyəti» kimi). Mahiyyət təzahür ilə üzvi surətdə bağlıdır, özünün məzmununu yalnız onda, onun vasitəsilə üzə çıxanr. Təzahür də öz növbəsində mahiyyət ilə qınimaz surətdə bağlıdır, onsuz mövcud ola bilməz. Beləliklə, təzahür mahiyyət ilə şərtlənir, təzahür - mahiyyətin üzdə görünməsi, aşkar olunmasıdır. Təzahürü öyrənərək insan obyektin mahiyyətinə nüfuz edir. Xaric və daxili təzahürdən gerçəkliyə keçidin mərhələləri kimi nəzərdən keçirən Hegel, daxil və xarici mahiyyət və varlıq ilə eyniləşdirirdi. O, yazırdı ki, «...daxil mahiyyət kimi, xaric isə varlıq kimi tərif edilir...».'“* Hadisələrin məzmunu keçici, dəyişgən olursa, mahiyyət həmin vaxt sabit olur, bütün dəyişmələrdə özünü qoruyub saxlaya bilir. Məsələn, bu və ya digər əmtəənin qiyməti daim dəyişir, dəyəri isə müəyyən vaxt dəyişməz qalır. Mahiyyət təzahürdən fərqli olaraq üzdə olmadığı üçün bir başa duyğular ilə qavranıla bilməz. Bəzi filosoflar təsdiq edirlər ki, mahiyyət dərk edilməzdir, mütləq mənəvi substansiya şəklində şeylərdən kənarda mövcuddur və yaxud ümumiyyətlə mövcud deyil, elmin vəzifəsi isə təzahürləri qeydə almaqdan ibarətdir. Dialektik materializm isə hesab edir ki, mahiyyət obyektiv aləmdəki əşyalann özündə mövcuddur. Mahiyyət və təzahür obyektin bir-biri ilə qınimaz əlaqədə olan tərəfləridir. Bu və ya digər şəkildə mahiyyəti ifadə etməyən «təmiz» təzahür olmadığı kimi, təzahürdə üzə çıxmayan «təmiz» mahiyyət də yoxdur. Bu təlimə görə mahi)^ət nə isə mütləq bir şey deyil. Real Б.Рассел. История западной философии. M., 1959, c.22l. ■** Гегель. Наука логики. Т.2, М., 1971, с. 166. 54 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|