Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şeyin forması
obyekt mürəkkəb, çoxpilləli struktura, öz təşkilatına malikdir. Obyekt özündə müxtəlif qəbildən olan mahiyyətləri, üzdə özlərini müxtəlif şəkildə göstərən dayaz və yaxud daha dərin mahiyyətləri birləşdirir. Mahiyyətin nisbiliyi nəinki yalnız obyektin mürəkkəb strukturu, onun xassə və əlaqələrinin tükənməzliyi ilə, həm də onun fasiləsiz dəyişməsi ilə şərtlənir. Bu dəyişmə isə obyektin iki əsas tərəfinin - təzahür və mahiyyətin qarşılıqlı münasibətlərinin dəyişməsinə gətirib çıxanr. Bütün böyük filosoflar bu və ya digər dərəcədə mahiyyət və təzahür kateqoriyaları haqqında yazmışlar. Məsələn, Aristotel ən yüksək hesab etdiyi on kateqoriya sırasında mahiyyət kateqoriyasını xüsusi qeyd edirdi. Onun dediyinə görə qalan doqquz kateqoriya öz dəyərini məhz mahiyyət kateqoriyasından alır. Aristotel duyğularla qavranan mahiyyəti mücərrəd fikri mahiyyətdən fərqləndirirdi. Duyğularla qavranan mahiyyəti o, real mövcud olmaq və yaxud individium (fərd) ad- landınr («birinci mahiyyət»), fikri mahiyyəti isə növ və cins adlandırır və məntiq kimi tədqiq edirdi («ikinci mahiyyət»). «İkinci mahiyyət» «birinci mahiyyət»ə münasibətdə keyfiyyəti quraşdırır, yəni mahiyyətin bəzi müəyyənliyini göstərir. «Birinci mahiyyət» Aristotelə görə varlığın ilk əsası və bu varlıq haqqında fikirdir. Beləliklə, Aristotelin fikrincə, mahiyyət əhəmiyyətinə görə daha tutumlu məvhum olaraq keyfiyyəti hissə, tərəf, bütövün təsviri kimi özünə daxil edir. Hegel özünün «Məntiq» əsərini «varlığın həqiqəti mahiyyət- dİD> sözləri ilə başlayır. Mahiyyət öz inkişafında bir çox başqa kateqoriyalan yaradır: forma və məzmun, imkan və gerçəklik, təsadüf və zərurət və b. 4.9. Məzmun və forma Şeyin məzmunu onun bütün elementlərinin cəmi, qarşılıqlı təsiri və dəyişməsidir. Şeyin məzmununa yalnız onun elementlərinin bir-biri ilə qarşılıqlı təsiri, yəni daxili qarşılıqlı təsiri deyil, həm də şeyin xarici qarşılıqlı təsiri, yəni onun başqa obyektlərlə qarşılıqlı əlaqəsi də daxildir. Məsələn, atomun məzmununa onun nüvəsi, elektronlar, onlann arasındakı qarşılıqlı təsir, həm də
atomun real mövcud olan xarici qarşılıqlı əlaqəsi daxildir. İncəsənət əsərinin məzmunu onun ideyası və mövzusunun vəhdətdə götürülmüş cəmidir.
əlaqələrin təşkil olunmasıdır. Məsələn, incəsənət əsərinin forması hər şeydən əvvəl onun kompozisiyası, süjeti və dilidir. Hər bir sistemin həm məzmunu, həm də forması var. Dialektik təlimə görə heç vaxt, heç bir şəraitdə və heç bir yerdə formasız məzmun və məzmunsuz forma olmur. Üzvi əlaqədə olan məzmun və forma şeyin əks tərəflərini təşkil edir. Məzmunun müəyyənedici tendensiyası (meyli) dəyişgənlik, formanınkı isə sabitlikdir. Forma çərçivəsində sanki məzmunun fəallığı, çevikliyi özünü göstərir. Bununla yanaşı formanın da fəallığını xüsusi qeyd etmək lazımdır, çünki forma öz tərəfindən məzmunun inkişafına böyük təsir göstərir. Strukturu, elementlərin daxili əlaqəsini məzmundan xaric etsək məzmun parçalana bilər. Məsələn, su yalnız o zaman məzmun (eyni zamanda forma) qazanır ki, hidrogen və oksigen müəyyən şəkildə qarşılıqlı əlaqədə olur, struktur cəhətdən təşkil edilir. Bu isə o deməkdir ki, daxili qarşılıqlı əlaqə, struktur məzmunun zəruri momentidir, bunsuz məzmun mövcud ola bilməz. Platonun sistemində forma ümumi anlayış, ideyadır (yun. «eydos» - görünüş obraz). Sərbəst, əşyalar dünyasından asılı olmayaraq mövcud olan ideyalar əbədi və dəyişməz mahiyyətlərin xüsusi dünyasını təşkil edirlər. Aristotelə görə forma hər şeyin varlığının əsasıdır, yəni materiyasız mahiyyətdir. Forma həm də materiyanın səbəbidir, yalnız formanın sayəsində materiya müəyyənlik qazanır. Aristotel nəticə çıxarır ki, Allah bütün formaların formasıdır. Materiyanın dəyişməsi fəallığın ideal daşıyıcısı olan forma ilə müəyyənləşir. Hegel isə forma və məzmunu eyniləşdirir. Bir çox hallarda forma dedikdə eyni məzmunun hissəsi, növü başa düşülür (məsələn, hərəkətin formaları, şüurun formaları və s.). Başqa halda isə forma məzmunun mövcudluq vasitəsi, onun ifadəsi hesab edilir.
Platon, Aristotel, Hegel göründüyü kimi formanı maddi olmayan başlanğıc kimi başa düşür, onun müəyyənedici fəal rolunu qeyd edir və mahiyyət, qanun ilə eyniləşdirirdilər. Kant isə «forma» dedikdə ilk növbədə təfəkkürün formala- nnı, daha dəqiq desək, onun strukturunu başa düşür, çünki söhbət təfəkkürün daxili qanunauyğunluqlarından gedir. Kateqoriyanın özü isə fikrin təmiz subyektiv, aprior mənşəyi olan forması (strukturu) kimi çıxış edir. 4.10. Səbəb və nəticə. Determinizm Səbəb-nəticə əlaqələri universal əlaqənin bir növüdür. Səbəb (lat. causa) deyəndə elə hadisə başa düşülür ki, onun fəaliyyəti başqa bir hadisəni meydana gətirir, dəyişdirir və öz arxasınca aparır; yaranan yeni hadisə isə nəticədir. Səbəb və nəticə arasındakı əlaqəni səbəbiyyət və yaxud səbəb-nəticə əlaqəsi adlandınrlar. Əgər müə)^ən qarşılıqlı təsir varsa, belə halda uyğun dəyişikliyin olması labüddür. Məsələn, hidrogen oksigen ilə qarşılıqlı təsirdə olarkən uyğun şərait varsa su yaranır. Əgər gercəklikdəki şeylər arasında əlaqə nəzərdən keçirilirsə, başqasını izah edən bir hadisə onun səbəbi və yaxud, əgər idrak prosesində ideyaların əlaqəsi nəzərdə tutulursa onun əsası adlana bilər. Bu tamamilə mücərrəd tərif olduğu üçün burada heç bir problem yaranmır. Səbəb və nəticə, əsas ilə əsaslandın- lan arasındakı əlaqəni hansı qaydalar ilə müəyyənləşdirmək məsələsi meydana çıxanda ciddi problemlər yaranır. Bu əlaqənin müxtəlif mümkün formalarından müxtəlif səbəbiyyət kon- sepsiyalan ortaya çıxır. Çox az hallarda nəticə bir səbəbdən asılı olur, çox hallarda natamam determinizm heç vaxt olduğu kimi yenidən təkrar olunmayan xüsusi situasiyada müntəzəm olaraq baş verir. Eyni nəticə müxtəlif səbəblərin təsiri sayəsində yarana bilər. Nəticə üçün zəruri olan səbəblər əsas səbəblərdir, çünki onlarsız nəticə ola bilməz. Fəlsəfə tarixində səbəbiyyət haqqında müxtəlif fikirlər olmuşdur. Onlardan bir neçəsini göstərək. İngilis filosofu Devid Yum (1711-1776) yazırdı ki, təsir səbəbdən köklü surətdə fərqlənir və ondan sonra gəlir; buna görə də heç vaxt səbəbdə tapıla bilməz. Hegel isə tamamilə əks 57 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|