Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə

Dialektik  materializmə  görə  həm  zərurət,  həm  də  təsadüf 

obyektiv  xarakter  daşıyır  və  səbəblə  şərtlənirlər.  Obyektiv 

əlaqələrin  bu  iki  növü  səbəbin  xarakterinə  görə  fərqlənirlər. 

Zərurət  və  təsadüf  bir-biri  ilə  qırılmaz  bağlarla  əlaqədədir  və 

müəyyən şəraitdə bir-birinə keçirlər - zərurət təsadüfə, təsadüf 

zərurətə  çevrilir.  F.Engels  təsadüfi  zərurətin  təzahür  forması 

adlandırırdı.  Zərurət  bilavasitə  hissi  qavrayışla  qəbul  edilmir, 

çoxlu təsadüfi xassə və əlaqələrdən keçərək özünə yol açır. Elm 

yalnız zərurəti açaraq qanunauyğun əlaqə və münasibətləri dərk 

etməyə  başlayır,  uyğun  qanunları  formalaşdırır.  Zərurəti 

açmadan  təbiət  və  cəmiyyətdəki  qanunauyğunluqları  dərk 

etmək mümkün deyil. 

Marksist fəlsəfəyə görə zərurət kateqoriyası qaçılmaz (labüd) 

olaraq başqa cür yox, məhz bu şəkildə baş verməli olan bu və ya 

başqa  hadisənin  mütləq  meydana  gəlməsini  və  inkişafını 

şərtləndirən əlaqəni əks etdirir. Lakin təsadüf kimi o da təmiz 

şəkildə mövcud olmur: təsadüf zərurətin əsasında baş verir. Ona 

görə  də  təmiz  şəkildə  zərurəti  qəbul  etmək  onu 

ideallaşdırmaqdır, bir sıra təsadüfi faktlardan təcrid olunmaqdır. 

Belə  ideallaşdırma,  dinamik  qanunauyğunluqlarda  (sərt  deter- 

minasiya qanunauyğunluqlarında) baş verən zərurəti əks etdirən 

mexanikada  və  klassik  fizikada  asanlıqla  həyata  keçirilsə  də, 

yalnız  çoxlu  təsadüfi  hadisələrin  ümumiləşdirilməsi  əsasında 

üzə  çıxarıldığı  mürəkkəb,  xüsusən  sosial  hadisələrin  dərk 

edilməsində  həyata  keçirilə  bilməz.  Məsələn,  demoqrafiya  və 

miqrasiya proseslərində, hər bir ayrı hadisə bütövə münasibətdə 

təsadüf  hesab  edilir.  Lakin  bir  yerdə  götürüləndə  bu  proseslər 

sabit,  təkrar  olunan  zəruri  meyllər  (tendensiyalar)  kimi  çıxış 

edirlər. 

Bəzi  filosoflar  çox  hallarda  zərurəti  qanun  və  yaxud 

qanunauyğunluq  ilə  eyniləşdirirlər.  Bu  halda  xarici  asılılıq 

zərurət sahəsindən kənar edilir, zərurətə yalnız daxili faktor kimi 

baxılır; təsadüf isə qanun çərçivəsinə girməyən xarici hadisələr 

hesab edilir. 

Klassik  fizika  fundamental  prosesləri  determinasiya  olunan 

və dönmək qabiliyyəti olan proseslər kimi tədqiq edirdi. Tə- 

61 

---

sadüf  və  yaxud  zərurət  ilə  əlaqədə  olan  proseslər  ümumi 

qaydadan  təəssüf  doğuran  istisna  hesab  edilirdi.  Lakin  son 

onilliklərdə təbiətşünaslıqda əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verdi. 

Nəticə etibari ilə biz indi daha dərindən anlayınq ki, elementar 

hissəciklərdən başlamış kosmologiyaya qədər bütün səviyyələrdə 

təsadüf  və  zərurət  mühüm  rol  oynayır  və  bunun  əhəmiyyəti 

biliklərimiz  genişləndikcə  daha  da  artır.  Bu  kateqoriyalara  indi 

istisna kimi yox, ümumi qayda kimi baxılır. 

4.12.

 

İmkan və gerçəklik 

Keçmişin,  indinin  və  müəyyən  şərait  olarsa  gələcəkdə  baş 

verəcəklərin 

dialektikası 

«gerçəklik» 

və 

«imkan» 

kateqoriyalarında əks olunur. 

İmkan  kateqoriyası  hadisənin  təşəkkül  tapmasının  elə 

mərhələsini  əks  etdirir  ki,  hadisə  hələ  müəyyən  gerçəkliyə  aid 

olan ilkin şərt və yaxud tendensiya (meyl) şəklində mövcud olur. 

Ola biləcək, lakin hələ olmayan imkandan fərqli olaraq, gerçəklik 

artıq  baş  vermiş  şeydir,  yəni  imkanın  həyata  keçməsi  və  yeni 

imkanlann yaranması üçün əsasdır. 

Gerçəkliyə  çox  vaxt  bizdən  kənarda  mövcud  olan  təbiət, 

maddi  dünya,  yəni  obyektiv  mövcud  olan  iş  kimi  tərif  verilir. 

Lakin bu o qədər də dəqiq tərif deyil, çünki gerçəklik maddilik ilə 

məhdudlaşmır.  İmkan  adətən  gerçəkliyin  inkişafında  yeninin 

ilkin şərti (potensiyası və yaxud tendensiyası) kimi başa düşülür. 

Başqa  sözlə,  gerçəklik  elə  bil  ki,  özünün  daxili  potensiyasını 

imkandan  keçərək  üzə  çıxarır.  İmkanın  olması  sonrakı  inkişaf 

yolunun olmasıdır. Bu mənada imkan gələcəyin indiki zamanda 

olmasıdır,  yəni  bu  gün  mümkün  olmayan  şey  müəyyən  şərait 

yaranarsa sabah gerçəkləşə bilər. 

İmkan və gerçəklik bir-birinin əksi  olsa da, dialektik vəhdət 

təşkil edirlər. Gerçəklik zəminində yaranaraq və gələcəyi indiki 

zamanda  təmsil  edərək,  imkan  bu  yolla  özünün  gerçəkliyə  əks 

olmasının nisbiliyini aşkar edir. Çünki hər bir hadisənin inkişafı 

onun meydana gəlməsi üçün lazım olan ilkin şərtin yetişməsin- 

62 

---

dən, yəni müəyyən şərait olarsa həyata keçə bilən imkanın 

mövcudluğundan başlayır. 

Yalnız gerçəkliyin dərindən öyrənilməsi insana kömək edir 

ki, imkanlan aşkar etsin, perspektivi düzgün qiymətləndirsin və 

özünün əməli fəaliyyətində bu biliyə istinad etsin. 

İmkanın  aşağıdakı  növləri  var:  real  və  formal,  konkret  və 

mücərrəd, keyfiyyət və kəmiyyətə görə və s. imkanlar. 

4.13.

 

Əlaqə və münasibətlər anlayışı 

Dünyada  əşya  və  proseslər  arasında  sonsuz  dərəcədə 

müxtəlif  əlaqələr  mövcuddur.  Konkret  əlaqələrin  öyrənilməsi 

ilə  xüsusi  elmlər  məşğuldur.  Fəlsəfə  isə  bu  əlaqələri 

ümumiləşdirib  şərh  etmək  üçün  konkret  elmlərin  məlumatına 

əsaslanır. 

Əşya və hadisələr sadəcə olaraq yan-yana yaşamır, həm də 

bir-birinə qarşılıqlı olaraq təsir göstərir. Əgər əşyalar bir-birinə 

birbaşa təsir göstərirlərsə, onlar arasındakı əlaqə bilavasitə ola 

bilər. Əgər bu qarşılıqlı təsir əlavə tərəflər vasitəsilə yaradılırsa 

əlaqə birbaşa olmaya da bilər. 

Ən geniş mənada «əlaqə» və «münasibət» anlayışları eynilik 

təşkil edirlər. Münasibətlər maddi və ideal,  genetik və aktual, 

məkan  və  zaman  içərisində  və  s.  ola  bilər.  Onlar  insanın 

subyektiv fəaliyyətinin məhsulu da ola bilər və insan şüurunun 

yaratdığı obyektlər arasında əlaqə kimi də çıxış edə bilər. 

Obyektlərin  bir-birinə  təsiri  nəticəsində  yaranan  və  onlann 

qarşılıqlı dəyişməsini təmin edən əlaqəyə adətən qarşılıqlı təsir 

deyilir.  «Qarşılıqlı  əlaqə»  və  «qarşılıqlı  təsir»  kateqoriyalan 

üzvi  surətdə  əlaqədə  olsalar  da  onların  hər  birinin  spesifik 

məzmunu  var.  Birinci  haqqında  danışanda  -  sabitlik,  ikinci 

haqqında söhbət gedəndə - dəyişgənlik momenti əsas götürülür. 

Əgər  «əlaqə»  kateqoriyasında  əşyalar  arasındakı  asılılıq 

təsdiq  edilirsə,  «qarşılıqlı  təsin>  kateqoriyası  isə  nəinki  təkcə 

əşyalar  arasındakı  əlaqəni,  həm  də  onlann  bir-birinə  qarşılıqlı 

təsiri və bu təsirin nəticəsində dəyişmələrini ifadə edir. Məsələn, 

cəmiyyət  və  təbiət,  subyekt  və  obyekt,  nəzəriyyə  və  praktika 

sadəcə  olaraq  qarşılıqlı  əlaqədə  deyil,  onlar  həm  də  qarşılıqlı 

təsirdədirlər, bu da həmin tərəflərin dəyişməsinə gətirir. 

63 

---