Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4.14. Keyfiyyət, xassə, kəmiyyət, ölçü anlayışları
- «Xey- fiyyət
- Гегель. Энциклопедия философских наук. T.I, M., 1974, c.228. 64
- 4.15. Əkslik, ziddiyyət, vəhdət, mübarizə, eynilik, fərq anlayışları, harmoniya Əkslik
- Гегель. Наука логики. T.l, M., 1970, c.436. Ал-Фараби. Естественно-научные трактаты, c.402-403. 66
4.14. Keyfiyyət, xassə, kəmiyyət, ölçü anlayışları Əşyaların, sistemlərin, hadisələrin, proseslərin, münasibətlərin bütövlük baxımından xarakteristikası, onlann özünəməxsusluğu, bir-birindən fərqi - fəlsəfi kateqoriya olan
varlığı ilə eyniyyət təşkil edən elə müəyyənlikdir ki, onun itirilməsi obyektin əvvəlkindən köklü surətdə fərqli olan nə isə yeni bir şeyə çevrilməsinə gətirib çıxarır. «Keyfiyyət» öz fəlsəfi məzmununa görə ən mücərrəd kateqoriyalardan biridir. Keyfiyyətin itməsi keyfiyyət müəyyənliyi kimi əşyanın özünün yox olmasıdır. Hegel demişdir: «Xey- fiyyət ümumiyyətlə varlıq ilə eyni olan bilavasitə müəyyənlikdir. Bir şey öz keyfiyyəti sayəsində məhz həmin şeydir, öz keyfi)^ətini itirəndən sonra artıq həmin şey olmuD)."*’ Bu kateqoriya hələ antik fəlsəfədə formalaşsa da Hegel tərəfindən kateqoriyalar sistemində müstəqil yer tutması üçün nəzəri cəhətdən əsaslandınidı. «Keyfiyyət» termini bir çox hallarda özünün əsas kateqorial mənasında deyil, «əlamət», «xassə», «cəhət», «tərəf» kimi göstərilir. Belə münasibətə vaxtı ilə Aristotel də diqqət yetirmişdir. Xassələrin cəmi kimi başa düşülən keyfiyyət əşyanın vəhdəti, bütövlüyü kimi təqdim edilir, onun nisbi sabitliyi, özü ilə eyniyyət təşkil etdiyi göstərilir. Deməli, «keyfiyyət» anlayışı «xassə» anlayışı ilə qırılmaz surətdə bağlıdır. Tək keyfiyyət münasibətinə «xassə» deyilir. Xassə predmetin elə tərəfidir ki, onun başqa predmetlər ilə fərqini və yaxud oxşarlığını şərtləndirir və bu tərəf həmin predmetin başqaları ilə qarşılıqlı təsirində təzahür edir. Məsələn, elastiklik, rəng, elektrik keçirmə qabiliyyəti və s. Predmetlərin ayrı-ayrı xassələrinin öyrənilməsi onların əsas keyfiyyətini dərk etmək yolunda irəliyə bir addımdır. Əşyaların nə olduqlarını, necə təzahür etdiklərini göstərən xassələrin cəminə «keyfiyyət» deyilir. Deməli, pred- 47
Гегель. Энциклопедия философских наук. T.I, M., 1974, c.228. 64 metin keyfiyyəti xassələrin cəmi kimi çıxış edə bilər. Lakin bəzi hallarda keyfiyyət bir xassəyə də müncər edilə bilər, məsələn, texniki almazlar üçün möhkəmlik. Bütün predmetlər həmçinin kəmiyyət müəyyənliyinə malikdirlər: böyüklük, say, həcm və s. Predmetlərin yekcins olması (uyğunluq, oxşarlıq) kəmiyyətin fərqləndirici əlamətidir. Bir- birinə uyğun olmayan predmetlər arasındakı fərq keyfiyyət, eyni predmetlər arasındakı fərq - kəmiyyət xarakteri daşıyır. Keyfiyyətdən fərqli olaraq kəmiyyət predmetin varlığı ilə o qədər də sıx bağlı deyil. «Kəmiyyət» kateqoriyasına mükəmməl tərifi ilk dəfə Aristotel vermişdir. O, yazırdı: «Hər bir kəmiyyət sayıla bilirsə çoxluqdur, ölçülürsə miqdardiD).'** Bu tərifin mahiyyəti odur ki, «kəmiyyət» bütövün tərkib hissələrinin say çoxluğu hesab edilir. Say çoxluğu isə imkan çərçivəsində (potensiyada) hissələrə bölünənə deyilir. Bu tərifdə
«kəmiyyət» kateqoriyasının bütün əsas xüsusiyyətləri praktiki olaraq əks olunur. İndiyə qədər öz əhəmiyyətini saxlayan bu tərifə görə birincisi, kəmiyyət hissələrin cəmidir; ikincisi, kəmiyyət çoxluq kimi çıxış edir; üçüncüsü, kəmiyyət göstərilən xüsusiyyətlərin nəticəsi kimi sayılır, yəni mücərrəd riyazi məzmun kəsb edir. Hegel kəmiyyətin bu göstərilən xüsusiyyətlərini saxlayır və həm də tamamlayır. Birincisi, kəmiyyət sadəcə olaraq çoxluq, böyüklük, say kimi çıxış edir, o hər şeydən öncə dəyişən çoxluqdur; ikincisi, Hegel fəlsəfəsində kəmiyyət və keyfiyyət qarşılıqlı əlaqədədirlər. Çox hadisələri (məsələn, sosial-siyasi münasibətlərdə baş verən prosesləri) həmişə riyazi kəmiyyətlər ilə ifadə etmək mümkün deyil. Fəlsəfi kateqoriya kimi «kəmiyyət» riyazi anlayışlara deyil, fəlsəfənin kateqorial aparatına əsaslanmalıdır. Keyfiyyət və kəmiyyət öz aralarında qınimaz şəkildə bağlıdır və elə buna görə də birlikdə ölçü yaradırlar. Hegel ölçünü keyfiyyət və kəmiyyətin vəhdəti hesab edirdi. Ölçü elə kəmiyyət sərhəddidir ki, verilən keyfiyyət onun daxilində mövcud
48 ApHCTOTCJib . CoHHHCHHfl. B 4 -x
T T .,
T.I. C . 164 .
ola bilər. Məsələn, maye halında suyun ölçüsü normal atmosfer təzyiqi şəraitində 0°C-dən 100°C qədər olur. 0°C-dən aşağı temperaturda su buza çevrilir, 100°C temperaturda su buxarlanır. Hər bir metal yalnız müəyyən temperatura qədər bərk vəziyyətdə qalır. Məlumdur ki, müxtəlif elementlərin atomlan bir- birindən yalnız onunla fərqlənirlər ki, onlann atomlannda müxtəlif miqdarda praton var. Nüvədə pratonlann sayını dəyişmək kifayətdir ki, bir element başqa elementə çevrilsin. Ölçünü müəyyənləşdirmək üçün gerçəkliyin riyazi üsullarla təsvirinə müraciət etmək tələb olunur. Hegel deyirdi: “Təbiətin riyaziyyatı... öz mahiyyətinə görə ölçü haqqında elm olmalıdır. Onun fikrincə bu kateqoriya ölçmə prosesi, real əşyalar arasındakı münasibətləri qurmaq ilə əlaqədardır. Əşya isə yalnız 0 vaxt ölçülə bilər ki, o müəyyən qaydalara, qanunauyğunluğa tabe edilir. Əgər bu münasibətin iki tərəfi müxtəlif key- fıyyətlidirsə, onda ölçünün sonrakı inkişaf mərhələsində yeni və daha konkret ölçü növləri yaranır. Məsələn, məkan və zaman kimi keyfiyyətlərin qarşılıqlı münasibətindən yeni ölçü - sürət meydana gəlir; kütlə və həcmdən sıxlıq yaranır. Axırıncını Hegel əşyanın özünə münasibətdə xarici olan ölçüdən - sürətdən fərqli olaraq real ölçü adlandırmışdı. 4.15. Əkslik, ziddiyyət, vəhdət, mübarizə, eynilik, fərq anlayışları, harmoniya Əkslik predmetin bir-birinə qarşı duran, mübarizə aparan tərəflərinə, elementlərinə, tendensiyalarına deyilir. Əksliklər eyni zamanda müəyyən mərhələdə vəhdətdə olurlar. Əl-Fərabi hələ X əsrdə əksliklər haqqında demişdi: “Ağın olması qaranın yoxluğu deyil. Özü-özlüyündə hər bir əkslik onun əks tərəfinin yoxluğu demək deyildir. Lakin hər bir əkslikdə başqa tərəfin yoxluğunun əsası qoyulub, çünki cisim bir əkslikdən başqasına keçir“.^® Гегель. Наука логики. T.l, M., 1970, c.436. Ал-Фараби. Естественно-научные трактаты, c.402-403. 66 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|