Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ^ Bax: Журн. «Вопросы философии», № 9, 2000, с. 135-137. 72
yerinə yetirən - yaxşı adamdır. Həyat - vəzifə və məsuliyyət deməkdir. Brahman mütləq həqiqət və təmiz şüur olduğu üçün şüurdan törəyir. Brahmançılıq isə Brahmana qovuşmaq təcrübəsidir. Bu təlimə görə insan özünümüşahidə prosesində özünü dərk edir, o həm də bütöv Kainatı başa düşür. İdrak və varlıq eynidir, eyni mütləqin ayrılmaz aspektidir. Həqiqəti dərk etmək - həqiqətə çevrilmək deməkdir; belə ki, şəxsiyyətin mahiyyəti ilahiliyin özünü dərk etməsidir. Beləliklə, özünüdərk, xüsusən intuitiv özünüdərk insanı getdikcə daha çox Mütləqə birləşdirir. Brahman yalnız mütləq qüvvə və intellekt deyil, həm də mükəmməl səadət və hər bir rifahın mahiyyətidir. İnsanın qurtuluşu və yaxud xilası ilahi olmayan nə varsa hamısını aradan qaldırmaq yolu ilə mütləq səadətə qovuşmaqdır. Sonralar Brahmanlar əsasında yaranan mətnlərdən ən çox yayılanı upanişaddır. Bu söz sanskritcə İnədən ibarətdir: «upa» önsözü - yanında, yaxınlığında, «ni» - aşağıda, «şad» kökü - oturan, yəni öz müəlliminin ayaqlarının yanında oturan şagird deməkdir. Upanişad təliminə görə vəzifə (borc) ən yüksək təkmilləşməyə çatmaq üçün vasitədir. Özünü ali mərhəmət dərəcəsinə çatdırmaq - bütün sahələrdə əsl insan kimi yaşamaq deməkdir. Bu ideala o vaxt nail olmaq olar ki, insan fərdi məhdudluğunu aradan götürsün və özünü ümumi ilə tam halında eyniləşdirsin. Xilas olmaq - ruhun boy atması yoludur. Ölməzliyin ən ali təzahürü - Allahla birləşməkdir. Tərəqqi Allahla birləşmək üçün tükənməz cəhddir. Upanişadlar Vedlərin mərasimçiliyi əleyhinə çıxış edirdilər. Onların fikrincə, mərasim tamamilə əks nəticələrə gətirib çı- xanr, insanı mövcudat axanna salır və bu yolla onu maddi dünyanın toruna salır. Upanişadlar başqa xilas yolu göstərirlər: xarici dünya istiqamətinə səyahət. Ved ənənəsi Kainatın həyati qüvvəsindən ilham alır, upanişad ənənəsi isə insana yönəlib, insan şüuruna və özünümüşahidə vaxtı baş verənlərin hamısına münasibətdə gərgin diqqətə üstünlük verir.
Qədim hind fəlsəfəsinin xarakter xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, bu fəlsəfə müəyyən sistemlər və yaxud məktəblər çərçivəsində inkişaf edirdi. Qədim hind məktəblərinə cay- nizm, buddizm, çarvak-lokayatlar, hinduizm aiddir. Əsası Vardxamana (b.e.ə. VI əsr) tərəfindən qoyulmuş cay~
tabeçiliyindən azad etmək yollarını göstərir. Belə etika bir çox hind sistemləri üçün ənənəvi hal olmuşdur. Ruhun asılılığını doğuran əsas səbəb, onun çox böyük ehtirasla bir şeyə həvəs göstərməsidir. Ehtirasın səbəbi isə həyatı başa düşməkdir. Ruhun materiyadan tamamilə ayniması - asketizm - maddi nemətlərdən imtina etmək yolu ilə mümkündür. Caynizmə görə əxlaq insanı yaxşılığa doğru dəyişmək, yeni karma (sanskr. - hərəkət, vəzifə, borc) yaranmasına mane olmaq üçün zəruridir. Karma - törədilən əməllərə, fikirlərə, cəhdlərə görə ümumi cəza qanunudur. Bu, ruhun bir canlının bədənindən başqasının bədəninə keçməsi və canlının gələcək taleyi üçün lazımdır. Karma - gələcəyə ümid, keçmişə tabe olmaq deməkdir. Caynizm öyrədir ki, xeyirxahlıq beş keyfiyyətdən ibarətdir: 1) ziyankar olmamaq və yaxud aximsa (sanskr. - bütün canlılara hörmət etmək); 2) şəfqətli olmaq, yalan danışmamaq; 3) təmiz, doğru olmaq, məsələn, oğurluq etməmək; 4) şöhrətə can atmamaq; 5) bütün dünyəvi maraqlardan imtina etmək. Ruh cayn fəlsəfəsində bütün canlıları ifadə edən əsas anlayışdır. Hətta daş və torpaqda da yaşayan sonsuz dərəcədə çoxlu ruh mövcuddur. Ruh - hiss üzvləri və yaşayış yerinin mövcudluğundan asılı olaraq təsnif edilir. Ruhu xarakterizə edən əsas əlamət - şüurdur. Bundan başqa ruh fəal, iradəli başlanğıc kimi təsvir edilir; öz fəaliyyəti sayəsində karma ilə əlaqəyə girir, karma isə ruhun təbii qabiliyyətinin meydana çıxmasına və onun reallaşmasına mane olur. Substansiya cayn metafizikasının əsas anlayışıdır. Caynizm altı substansiyanın olduğunu göstərir: ruh, materiya, hərəkət və sükunət şəraiti, məkan və zaman.
Məşhur cayn mütəfəkkiri Kundakundanın bəzi fikirlərini misal göstərək: «Bilən, hiss üzvlərindən kənara çıxan gözün formanı gördüyü kimi, bilik obyektinə daxil olmadan və ona nüfuz etmədən bütün dünyanı bilir və görür»; «qiymətli yaqut daşı südün içərisində olarkən onu öz işığı ilə dəyişdirdiyi kimi bilik də obyektlərdə olur»; «əgər bu obyektlər bilikdə mövcud olmasa, onda bilik hər yerdə olmur. Ancaq obyektlər bilikdə olduğu kimi bilik də hər yerdə var»; «elə bilik hisslərlə qavra- na bilməyən adlanır ki, ölçüsü dəyişən ölçüsü olmayanı, maddi qeyri-maddini, meydana gəlməyən yox olanı başa düşür»; «hisslərdən yüksək bilik - obyektlərdə maddi olmayanlara, hissi bilik isə - maddi olana nisbətdə mövcuddur. Onların ən yaxşısını xoşbəxtlik kimi tanımaq lazımdiD>; «toxunmaqla hiss etmək, dad, qoxu, rəng və səs duyğulan - maddidir. Hiss üzvləri onları eyni vaxtda qavramır».' B.e.ə. VI-V əsrlərdə üç dünyəvi dindən biri olan dini təlim - buddizm meydana gəlir. Buddizm aşağıdakı əsas müddəalan irəli sürür: 1) həyat işgəncələrlə doludur; 2) iztirablann səbəbləri mövcuddur; 3) bu işgəncələrdən azad olmaq və onun qarşısını almaq imkanı var. Elə insanın anadan olması öz arxasınca zəncirvari olaraq işgəncələr gətirir. Buddist aqillər öyrədirlər ki, idrakın məqsədi insanı əzab-əziyyətdən azad etməkdir. Buddist əxlaqın əsasında belə bir inam dayanır ki, işgəncələrdən ölümdən sonrakı dünyada deyil, indiki həyatda azad olmaq olar. İşgəncələrdən bu yolla azad olmaq buddistlərdə «nirvana» adlanır. Bu sözün hərfi mənası sanskritcə «sönmək», «dayanma» deməkdir. Nirvana dedikdə buddistlər soyuqqanlı, sakit olmaq vəziyyətini, ağrı və əziyyət gətirən hər şeydən azad olmağı, xarici aləmdən, hətta fikir dünyasından da tamamilə təcrid olunmağı nəzərdə tuturlar. Nirvana vəziyyəti ruhu əritmək yox, onun sonu olmayan daimi səadətə qovuşmasıdır; bu ruhun yaşamaqdan deyil, bədəndən xilas olmasıdır. Belə vəziyyət ölümdən sonra yenidən doğulmağı mümkünsüz edir. Brahmanların təliminə görə nirvana fərdi ruhun Mütləqə ^ Bax: Журн. «Вопросы философии», № 9, 2000, с. 135-137. 72 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|