Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Siddxartxa Qautama
- Meditasiya (lat. «meditation» sözünün kökü «meditoD> fikirləşirəm, düşünürəm deməkdir) - insan psixikasını əsaslı şəkildə bir yerə cəmləməyə yönəlmiş əqli fəaliyyətə deyilir.
(Brahmana) qovuşması deməkdir. Buddist fəlsəfədə isə nirvana deyəndə ilahinin elə dərkedilməz vəziyyəti başa düşülür ki, burada fərdin mövcudluğunu şərtləndirən bütün varlıq faktorları tamamilə aradan götürülür. Buddizmin banisi Siddxartxa Qautama (b.e.ə. təxm. 623- 544) olmuşdur. Budda adı ona sonradan verilib. «Budda» sanskritcə açıq, aydın, ali həqiqətə çatan deməkdir. • Buddanın ölümündən sonra onun təlimində iki istiqamət yaranmışdı: 1. Xinayana (kiçik nəqliyyat, kiçik gəmi) qədim buddist təlimini ifadə edir. Burada əsasən fərdin taleyi və onun nəfsdən azad olmaq yollarından bəhs edilir. 2. Maxayanada isə (böyük nəqliyyat, böyük gəmi) fərdin taleyindən deyil, bütün bəşəriyyətin rifahı haqqında danışılır. Yeni buddizm empirik dünyanın reallığını qeyd-şərtsiz inkar etmir,
Deməli, yeni buddizmə görə iki reallıq mövcuddur: biri üzdə görünən, biri də dərinlikdəki görünməyən reallıq. Birinci — reallığın xəyali aspekti, ikinci isə — son, mütləq mənada reallıqdır. Belə iki reallıq və yaxud «iki həqiqət» yeni buddizmin aparıcı ideyasıdır. Buddanın öz dediklərindən bir neçə misal gətirək. Onun fikrincə asketizm (tərkdünyalılıq) - xoşbəxtliyə aparan yoldur. «İnsan o vaxt əsl mənada azad olur ki, onun ruhunu xarici aləmə, təbiətə bağlayan bütün zəncirləri, buxovlan atır; əgər o, bu bağlardan xilas olursa, onda özünü azad hiss edir».^ Budda öyrədirdi ki, əgər insan pis əməllərinə görə təəssüflənirsə, yaxşı adam ola bilər. O, deyirdi: «Əgər insan öz əməllərinə görə peşman olursa, o, başa düşür ki, pis iş görüb; əgər insan başa düşür ki, xeyirxah iş görüb və buna görə peşman olmağa ehtiyac yoxdur, onda o, sevinc və məmnunluqla anlayır ki, onun işi başqalarına xeyir gətirəcək».^ Hindistanda ən qədim materialist fəlsəfi cərəyan lokayata (çarvak) təlimi olmuşdur. Belə hesab edilir ki, bu cərəyanın
əsası b.e.ə. I minilliyin ortalannda müdrik aqil Brixaspati tərəfindən qoyulmuşdur. Lokayata maddi dünyadan başqa hər hansı başqa aləmin mövcudluğunu inkar edir. Yeni eranın əvvəllərindən başlayaraq Hindistanda yaşayan müxtəlif etnik qrupların mədəniyyətlərinin uzun tarixi təkamüldən sonra tədricən birləşməsi hinduizmin yaranmasına gətirib çıxartdı. Bu dini təlim daha çox vedizm, xüsusən brahma- nizm ideyalarının bilavasitə təsiri nəticəsində yaranmışdı. Hinduizmin fəlsəfi cəhətdən əsaslandırılması aşağıda adları çəkilən altı sistemdə baş verir, bu sistemlərin də hər birində xeyli məktəblər var. Sankxya. Əsası Kapila tərəfindən hələ b.e.ə. qoyulmuş bu sistem b.e. təxminən III əsrində artıq müstəqil bir təlim kimi fəaliyyət göstərməyə başlayır. Bu təlimə görə «dünyanın əsa- sı»nı nə isə şüurlu olmayan bir şey təşkil edir. Sankxya öyrədirdi ki, dünyanın ilk səbəbi olan maddi başlanğıc - prakrit (materiya, təbiət) mövcuddur. Yoq(L B.e. II əsrində Patancali tərəfindən yaradılan Yoqa fəlsəfəsi əsas diqqəti psixoloji və fizioloji kateqoriyaların tədqiqinə və praktiki psixoloji təhsilə yönəldir. Sözün geniş mənasında «yoqa» termini meditasion praktikanı göstərmək üçün istifadə edilir.'* Bütövlükdə yoqa sisteminin əsas elementi psixoloji cəhətdən istiqamətləndirilmiş məşqlərdir.
müəllifi Kanada (b.e. I əsri) olmuşdur. Bu təlimin əsas müddəaları odur ki, dünyada daimi dəyişiklik baş verir, əbədi və dövrü olaraq yaranma və yoxolma prosesi davam edir. Lakin bu daimi prosesdə bir sabit element də var - anu (atom). Vayşeşiklərin fikrincə atomlar heç kim tərəfindən yaradılmır, onlar əbədi və məhvedilməzdir.
fəlsəfi məsələlərin məntiqin yardımı ilə tədqiq edilməsi diqqət Meditasiya (lat. «meditation» sözünün kökü «meditoD> fikirləşirəm, düşünürəm deməkdir) - insan psixikasını əsaslı şəkildə bir yerə cəmləməyə yönəlmiş əqli fəaliyyətə deyilir. 74 mərkəzində dayanır. Bu təlimə görə idrakın qaynağı hiss etmək və analogiya vasitəsilə nəticə çıxarmaqdır. Mimansa. Caymini tərəfindən yaradılan bu təlimə görə işgəncədən xilas olmağın yeganə yolu ardıcıl olaraq Vedlərin tələblərini yerinə yetirməkdir. Mimansa təsdiq edir ki, idrakın gücü ilə şeylərin mahiyyətini düzgün anlamaq olar. Vedanta dünyanın maddi qüvvələrin qarşılıqlı təsiri nəticəsində yaranması fikrini inkar edir, Brahmanı qəbul edir, onu dünyanın mütləq mahiyyəti kimi başa düşür; hiss üzvləri vasitəsilə qavranılan maddi dünya hadisələrini illüziyanın (quna) məhsulu hesab edir.
Qədim Çində fəlsəfi fikirlərin formalaşması b.e.ə. VI-V əsrlərə təsadüf edir. Konfusiçilik əxlaqi-siyasi təlim olaraq qədim Çinin fikir tarixində əhəmiyyətli yer tutur. Bu təlimin yaradıcısı böyük mütəfəkkir Äb«/«s/ (b.e.ə. təxm. 551-479) olmuşdur. O, ümumiyyətlə Çin mədəniyyətinin inkişafına çox böyük təkan vermişdir. Konfusi ənənəvi görüşlərə söykənərək belə hesab edirdi ki, göy (səma) ali ilahi varlıq kimi öz iradəsini insana qəbul etdirir. Onun fəlsəfəsinin mərkəzində tərbiyə problemləri dururdu. O, deyirdi ki, «Bütün insanlar öz təbiətlərinə görə bir-birinə yaxındırlar, lakin onlar tərbiyə gedişində aynlırlar». Konflısiçiliyə görə cəmiyyət «etika qanunlan» ilə idarə olunmalıdır, yəni davranış normaları və qaydalanna, əxlaqi əqidələrə, əxlaqi nümunə qüvvəsinə əsaslanmalıdır. Bununla belə, bu təlimin çıxış nöqtəsini «göyün (səmanın) buyuruğu» (əmr, yəni tale) konsepsiyasını hesab etmək olar. Göy təbiətin bir hissəsi olsa da - ali mənəvi qüvvədir, təbiət və insanı müəyyənləşdirir. Konfusiçilik ilə din arasında funksional əlaqənin mövcudluğu onun buddizm və daosizm ilə dinc yanaşı yaşamasını mümkün etmişdi. 75 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|