Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Adlar məktəbi.
- Конфуций. Минск. «Современное слово», 1998, с.376. * Yeno orada, s.24. ^ Yenə orada, s.67. 76
- Tszou Yan və beş ünsür.
- Eklektiklərin
- «kami»
Konfusinin fikrincə xeyirxahlığı ancaq səmimi qəlbdən edən adam uğur qazana bilər. «Nə vaxt ki, həqiqət, xeyirxahlıq, ədalət prinsiplərini öyrənən insan bütün bunları başdansovdu deyil, səmimi öyrənməyə meyl göstərir, onda həmin adam böyüklüyə, müdrikliyə çata bilər. Belə adam imperiyanı başqalarından yaxşı idarə etməyə qadirdin). ® Çünki «xeyirxahlıq təbliğ edən hökmdar dan ulduzuna bənzəyir, bürcdə başqa ulduzlar arasında özünə layiq yer tutun>.^ Konfiısinin aşağıdakı sözləri bizim zaman üçün də çox aktualdır: «Qulluqda olmayan vaxt dövlət işlərinə qarışmaq mənasızdır».’
gəlmişdir. Qədim Çinin dini-fəlsəfi məktəblərindən biri olan Daosizmin başlanğıc ideyası dao (yol) haqqında təlimdir. Dao - bütün Kainatın yaranması, inkişafı və məhv olması haqqında əzəli, daimi və ümumi qanundur. Buradan belə bir nəticə çıxarılır ki, insanın bütün davranışı mikrokosmosda insan daosu (təbiəti) ilə, makrokosmosda isə bütün Kainatın daosu ilə uzlaşmalıdır. Daoya zidd olan bütün hərəkətlər boş yerə qüvvə itirmək deməkdir. Daosizm əfsanəvi mütəfəkkir Lao-Tszının ideyalan əsasında yaranmışdır. Onun fəlsəfəsinə görə dao ümumi vəhdət deməkdir, onun nə adı, nə də forması var; eşidilmir, görünmür, dərk edilmir, müəyyənləşdirilmir, lakin mükəmməldir. Dao həm sükunətdədir, həm də daim hərəkət edir. O özü dəyişməsə də, bütün dəyişikliklərin səbəbidir. Dao - daim vahid, dəyişməz, keçici olmayan, həmişə mövcud olandır; o hər şeyin kökü, bütün şeylərin anasıdır. «İnsan yerdən, yer göydən (kosmosdan), göy daodan, dao isə özündən asılıdiD). Adlar məktəbi. Bu təlimin təmsilçiləri göstərirdilər ki, tarixi dəyişikliklər ilə əlaqədar məlum olmuşdur ki, şeylərin özü ilə adları arasında uyğunsuzluq var. Odur ki, gerçəkliyin dil vasitəsilə ifadə edilməsi problemini həll etməyə yönəlmiş yeni fikir cərəyanı meydana gəlir. Adlar məktəbi - şeylərin müna- * *
Конфуций. Минск. «Современное слово», 1998, с.376. * Yeno orada, s.24. ^ Yenə orada, s.67. 76 sibətlərini və bu münasibətlərin özlərinin ifadə olunmasını, sonra isə şeylər haqqında mühakimə ilə onların adları arasında uyğunluğu tədqiq edirdi.
479-400) adını daşıyır. Bu təlimdə əsas diqqət hər şeydən əvvəl sosial etika problemlərinə yönəldilirdi. Moistlərin təlimi Konfusiçilik təliminin tam əksi olaraq, həyatın bütün mənasını ümumi məhəbbət (tszyan ay) və müvəffəqiyyətdə, uğur qazanmaqda, qarşılıqlı faydaya nail olmaqda görürdü. Tszou Yan və beş ünsür. Beş ünsür - su, od, ağac, metal, torpaq - Tszou Yanın fəlsəfi görüşlərinin əsas mövzusudur. Ünsürlər qüvvə ilə müəyyənləşən xarakterlərinə görə bir-birini əvəz edirlər, qüvvənin yardımı ilə bir-birini əvəz edirlər, qüvvənin köməkliyi ilə bir-birinin müqavimətini aradan qaldı- nrlar.
Legizm təliminin nümayəndələri sosial-siyasi problemlər ilə məşğul idilər. Legizmin banisi Şen Buxay (b.e.ə. 400-337) yazırdı: «Ağıllı adam qanun yaradır, axmaq - qanunla məhdudlaşır. Qabiliyyətli adam qaydaları dəyişir, qabiliyyəti olmayan isə qaydalara bağlanın).*
məktəblərə məxsus görüşləri bir sistemdə birləşdirməyə səy göstərmək olmuşdur. Quan-Tszi və Lyuy Buvey (b.e.ə. III əsr) bu təlimin əsas nümayəndələri idi. 3. Qədim Yaponiyada fəlsəfi fikir. Sintoizm. Qədim Yaponiyada fəlsəfi fikrin meydana gəlməsi əsas dini təlim olan sintoizm ilə (yaponca «sintoizm» - allahların yolu, təlimi) sıx bağlıdır. Sintoizm tamamilə yapon xalqına xas olan bir dindir, konfusiçilik və buddizm ilə yanaşı mövcuddur. Bu üç din birləşərək yapon mədəniyyətini, əxlaqını, həyat və ölümə münasibətini müəyyənləşdirir. Sintoizmdə «kami» adlanan çoxlu allahlara **
** Bax: История философии в кратком изложении. М., 1991, с.58. 77 inanmaq mərkəzi yer tutur. Kami ilahi və yaxud mənəvi varlığı ifadə edir. Buraya - milləti və bəzi ailələri, xüsusən imperator ailəsini qoruyan ruhlar, həmçinin sivilizasiyanın yaranmasında xüsusi xidməti olan milli qəhrəmanların və alimlərin ruhu; təbiət hadisələri və obyektlərində ifadə olunan ruhlar - yağış, şimşək, günəş, dağlar, çaylar, ağaclar daxildir. Kamilər arasında başçı Yaponiyanın ilahi himayəçisi olan Günəş Allahı - Amaterasu hesab edilir. Kamilər çoxsifətli olsalar da dünyanın rifahı üçün birgə fəaliyyət göstərirlər. Ona görə də bəzi müəlliflər onları bir Allah kimi təsvir edirlər. İudaizm, xristianlıq və islamdan fərqli olaraq sintoizmdə insan, təbiət və Allah arasında ciddi fərq yoxdur; insan kamilərdən və öz sələflərindən gələn ruh sayəsində həyat qazanır və axırda özü də kami olur. Kamilərə müxtəlif formalarda sitayiş etmək olar, lakin ayinlər adətən mənzərəli yerdə tikilən məbədlərdə icra edilir. Dua edilən vaxt kamilər ilə birləşmək olar, bu anda insan aydın və işıqlı şüur qazanır. Sintoizm etikası harmoniya ifadə edən «va» (yuvarlaq) və səmimiyyəti göstərən «makota» ideyalarına əsaslanır. Rifah (xeyir) isə təmiz ürəklə, xoş niyyət və əməkdaşlıq üzərində qurulur. Kinli, hirsli olmaq insanı qara qəlbli, eqoist və nifrətli edir. Sintoizmə görə belə insanlar həmişə cəmiyyətin pozulmasına, əhali arasında nifaq başlamasına səbəb olurlar. Beləliklə, bu etika göstərişlər toplusu ilə məhdudlaşmır, cəmiyyətdə daxili, mənəvi
səmimiyyətin, harmonik münasibətlərin yaranmasına xidmət etməyə çalışır.
Qədim Misirdə və Mesopotamiyada fəlsəfi fikrin yaranması bir tərəfdən ilk addımını atan dünya haqqında elmlər - astronomiya, kosmologiya, riyaziyyat, o biri tərəfdən mifologiya ilə sıx əlaqədə olmuşdur. Fəlsəfə hələ şüurun xüsusi forması kimi müəyyənləşməmişdi. Ümumiyyətlə, babilistanlılann dünyagörüşü Qədim Şərqin başqa xalqlarınm çoxunda olduğu kimi, təbiəti anlamağın ilk cəhdi olan mifologiyadan aynlmaz idi.
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|