Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ” Аристотель. Сочинения. В 4-,\ тт.. Т.4, M.. 1983. с.382. * Yenə orada, s.383. ” Yenə orada. 91
- Б. Рассел. Мудрость Запада, c.94-95. 92
- Б.Рассел. Мудрость Запада, с. 187. 93
Aristotelə görə hər bir ayrı, tək şey - materiya ilə formanın vəhdətidir. Forma qeyri-maddidir, lakin o kənardan, o dünyadan materiyaya daxil olmuş bir mahiyyətdir. Aristotel qədim yunan filosofları içərisində birinci olaraq məntiqi görüşləri sistemləşdirib yeni bilik sahəsi yaratmışdı. O, məntiqi - sübutlar, həmçinin təfəkkürün formalan haqqında elm hesab edirdi. O, tək məntiq elminin deyil, həm də psixi fəaliyyət haqqında elmin də yaradıcısıdır. Aristotel etikanı fəlsəfənin xüsusi, həm də ən vacib problemi kimi aynca tədqiq edirdi. Onun fikrinə görə etikanın əsas anlayışı - ortalıq fikridir. Burada o, ən uyğun, düzgün hərəkət qaydasını seçmək üçün düzgün istiqamət götürmək qabiliyyətini nəzərdə tuturdu. Xeyirxahlıq israfçılıq ilə çatışmazlıq arasında orta mövqeni seçir. «Politika» («Siyasət») əsərində Aristotel mahiyyətcə cəmiyyət və dövlət anlayışlanni bir-birindən fərqləndirmirdi. O, insanı «siyasi heyvan» hesab edirdi. Aristotelin əsərlərində dövlət insanlann təbii və zəruri yaşayış üsulu kimi çıxış edir. «İnsan-cəmiyyət-dövlət» sisteminin təhlilini Aristotel hər bir canlı varlığın, o cümlədən insanın əsas hissələrini aydınlaşdırmaqdan başlayır. O, deyirdi: «Canlı varlıq hər şeydən əvvəl ruh və bədəndən ibarətdİD>.” Elə buradaca bu hissələrin funksional xüsusiyyətlərini göstərir: «Onlardan biri öz təbiətinə görə hakimiyyətdə olan başlanğıc, o birisi tabe olan başlanğıcdır».'* Onun fikrincə, tabe olmaq iki formada həyata keçirilir: hökmranlıq və siyasi idarəçilik. Aristotel yazırdı: «Bizim fıkri- mizcə, hər bir canlı varlıqda hər şeydən əvvəl hökmdarlıq və siyasi hakimiyyət olduğunu görmək olar. Ruh bədən üzərində ağa kimi bizim hərəkətlərimiz üzərində hökmranlıq edir».'’ Platon və Aristotel fəlsəfədə unikal mövqeyə malikdirlər. «...Onların fəlsəfəni zənginləşdirməsi əvvəl və sonra gələn mütəfəkkirlərdən ola bilsin ki, daha əhəmiyyətlidir. Elə bir fəlsəfi problem tapılmaz ki, onlar bu barədə nəsə qiymətli fikir söyləməsinlər və bizim dövrdə də kim özünü orijinal göstərmək
üçün Afina fəlsəfəsinə etinasızlıq göstərirsə o, özünü təhlükə qarşısında qoyan risqə gedİD>.^® 12. Epikurun fəlsəfəsi Epikumn (b.e.ə. 341-270) fəlsəfəsi qədim )ninan atomiz- minin ən yüksək mərhələsidir. O, Demokritin atomlar nəzəriyyəsini yenidən işləmişdir. Əgər Demokritə görə atomların boşluqda hərəkəti mexaniki xarici zərurətdən yaranırsa, Epikurun fikrincə isə atomların hərəkəti onlann daxili xassələri ilə şərtləndirilir. Bu fikir atomistikada yeni nailiyyət kimi qəbul edilir. Epikura görə fəlsəfənin əsas vəzifəsi xoşbəxtliyə aparan davranış haqqında təlim - etika yaratmaqdır. O, göstərirdi ki, xoşbəxtlik heç nə ilə pozulmayan zövqdür. Xoşbəxtlik ruhun soyuqqanlı və təmkinli olmasıdır (yun. «ataraxia» - təmkinli olmaq). Belə vəziyyətə uzun sürən təlim və məşq (yun. «askesis» - məşq) yolu ilə çatmaq olar. Lakin Epikurun «askesa»sı ağıllı, əxlaqlı və xoş həyat keçirən insanın tərbiyəsidir. Ataraksiyaya nail olmaq isə ölüm qarşısında qorxu hissindən azad olmağı tələb edir. Epikur inanırdı ki, ruh ölür, çünki o atomlardan ibarətdir. Ona görə xoşbəxtliyə burada, bu dünyada çatmaq olar. Epikura görə fəlsəfə xoşbəxtlik yolunu axtanb tapmaqdır. Epikurun atomist təliminin ən böyük təhlilçisi Qədim Roma filosofu Lukresi Kar (b.e.ə. təxm. 99-55) olmuşdur.
Neoplatonizm (yeni platonçuluq) Roma imperiyasının süqut etdiyi dövrdə (b.e. III-VI əsrlər) geniş yayılmış fəlsəfi cərəyandır. Bu fəlsəfə Şərq və Qərb dinlərinin mövcud olduğu İs- gəndərij^ədə meydana gəlmişdir. Yeni platonçuluğun yaradıcısı sayılan Plotin (təxm. 204-270) Misirdə anadan olmuş, İsgəndəriyyədə təhsil almış və 243-cü ilə qədər orada yaşamışdır. İmperator III Qordlanı İrana qarşı yürüşdə müşayiət Б. Рассел. Мудрость Запада, c.94-95. 92 etmişdir. Gənc imperator öldürüldükdən sonra Plotin 244-cü ildə Mesopotamiyam tərk edir və Romaya gəlir və ömrünün axınna qədər orada fəlsəfəni tədris edir. Platonun ideyalar haqqındakı fəlsəfi təlimi neoplatonizmdə maddi dünyanın ilk mənəvi başlanğıcdan mistik emanasiyası (lat. «emanatio» - şüalanma, axma) haqqında təlim formasını alır. Plotin göstərirdi ki, dünya prosesi ağlasığmayan, dərk edilməyən, sözlə deyilə bilməyən tək və ilkin ilahi başlanğıcdan qaynaqlanır - əvvəlcə dünya şüuru kimi, sonra dünya ruhu kimi, daha sonra ayrı-ayrı tək ruhlar kimi qeyri-varlığa, yəni materiyaya qədər davam edir. Həyatın məqsədi insan ruhunun əzəli və vahid Allaha qədər yüksəlməsindən ibarətdir, yəni ruh Allaha qovuşmalıdır. Yalnız ən yüksək mərhələdə, ekstaz vəziyyətində (vəcdə gəlmə, cuşa gəlmə) ruh Allahla birləşir. Plotinin fikrincə ruh hissələrə parçalanmır və bölünməz tam kimi yaşayır, o xüsusi məna daşıyan substansiyadır. Ruhu psixi vəziyyətin çoxluğu kimi təsəvvür etmək olmaz. Heç bir fərdi ruh bütün başqa ruhlardan ayrı müstəqil mövcud ola bilməz. Bütün fərdi ruhlar «Dünya ruhu»nda birləşirlər. Aristoteli tənqid edən Plotin deyirdi ki, ruh nəyinsə forması olduğu üçün deyil, bilavasitə varlıqdır və öz varlığını hansısa bədəndə olduğu üçün qazanmır. Ruh hələ bədənə daxil olmadan mövcuddur. Neoplatonizmi panteizm ilə eyniləşdirənləri haqlı olaraq tənqid edən B.Rassel demişdir: «Allahı ətraf dünya ilə eyniləşdirən stoiklərdən fərqli olaraq Plotinin təlimi panteizmi inkar edİD>.^' Б.Рассел. Мудрость Запада, с. 187. 93 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|