Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Batinilik
- Аш-Шахрнстани. Книга о религиях и сектах. М., 1984. с.83. Yenə orada, s.55.
- 2. Əl-Qəzalinin fəlsəfəsi
- Ал-Газали. Избавляющий от заблуждения. Приложение к кн. Опровержение опровержения. Киев-СПб, 1999. с..‘>38. * Yenə orada, s. 541.
- Yenə orada, s.552. Yenə orada, s.561. Yenə orada, s.562. ” Yenə orada, s.563.
Cəbr mahiyyətcə görülən işləri insandan uzaqlaşdırmaq və onları hər şeydən uca Yaradana aid etməkdir. Cəbrilər qruplara bölünür: «həqiqi cəbrilər» insanın sərbəst fəaliyyət göstərmək qabiliyyətini tamamilə inkar edənlərə deyilir. «Mötədil cəbrilər» insanın qabiliyyəti olduğunu qəbul edir, lakin bu qabiliyyət heç nə yarada bilmir».^^ Mötdzildr (ərəbcə - «itazala» - uzaqlaşma, kənarlaşma deməkdir) islam tarixində birinci olaraq ilahiyyatda rasionalist (ağıla əsaslanan) cərəyanın yaradıcdan hesab edilir. Bu məktəbin baniləri Vasil ibn Əta (öl. 749) və Əmir ibn Übeyd (öl. 762) sayılırlar. Mötəzilər göstərirdilər ki, din məntiqi mühakimələrin cəminə əsaslanır. İlahiyyatçılar isə, əksinə, təsdiq edirdilər ki, belə fikir din üçün deyil, fəlsəfə üçün məqbuldur. Din vicdan işidir, o elmi nəzəriyyəyə oxşamır, buna heç ehtiyac da yoxdur. İlahiyyatçılar hesab edirlər ki, mötəzilərin fəlsəfəsi təfəkkürü yüksəldir, ruhu isə zəiflədir. Mötəzilərin sufilərdən fərqi odur ki, onlar ağılın qüdrətinə, sufilər isə hissiyyata və inama istinad edirlər. Əş-Şəhristaninin (1075/86-1153) yazdığına görə, mötəzilər arasında bəzi fikir ayrılıqları olubdur. Lakin «onlar bir məsələdə həmrəy idilər; insan müstəqil hərəkət etməyə qabildir, öz əməllərinin - həm yaxşı, həm də pisinin yaradıcısıdır, gördüyü işlərə uyğun olaraq axirət dünyasında mükafat və ya cəzaya layiqdir».^*
fikrincə Quranın özünəməxsus gizli mənalan var. Bu cərəyan zahirlik (ərəbcə - aşkar, görünən), yəni hərfi dəqiqlik cərəyanına qarşı qoyulurdu. Batinilik təliminə görə həqiqi dindarlar günahdan azaddırlar; şeylərin görünən tərəfi əsas deyil, ona görə ki, həqiqət görünməz və gizlidir, hiss üzvləri vasitəsilə qavranıla bilməz; ağıl biliyin qaynağı ola bilməz, çünki məntiqi mühakimələr bir-birinə ziddir; ağıllı adamların fikirləri çox hallarda bir- birinə uyğun gəlmir. Аш-Шахрнстани. Книга о религиях и сектах. М., 1984. с.83. Yenə orada, s.55. 100
2. Əl-Qəzalinin fəlsəfəsi Əl-Qəzali ibn Həmid (1058-1111) məşhur müsəlman ilahiyyat alimi, sufi-fılosof olmuşdur. O, Şərq peripatetizminin (aristotelçiliyin) görkəmli nümayəndələri olan əl-Fərabi, İbn Sina və başqalan ilə dünyanın əbədiliyi, səbəbiyyət nəzəriyyəsi və b. problemlər ətrafında mükalimə (polemika) apanr və on- lan tənqid edirdi. ƏI-Qəzali ənənəvi islam ehkamlannı sufizm ideallan ilə birləşdirməyə çalışırdı. Əl-Qəzaliyə görə filosoflar dünyanın əbədiliyini üç fundamental aksioma ilə əsaslandırmağa cəhd göstərirdilər: 1) heç nədən heç nə yaranmır və yarana da bilməz; 2) müəyyən səbəb yarananda zəruri olaraq dərhal nəticə də meydana gəlir; 3)
qüvvədir. Əl-Qəzali kəskin şəkildə inamı elmə və fəlsəfəyə qarşı qoyurdu. «Filosoflann təkzibi» əsərində o, göstərirdi ki, aristotelçiliyin elmə və fəlsəfəyə təsiri çox ziyanlı və gərəksiz işdir. Fəlsəfə dinə kömək etməlidir. Əl-Qəzali skeptik olmuş, bütün elmi nəticələrə şübhə ilə yanaşmışdı. Onun fikrincə, yalnız intuitiv bilik həqiqət hesab edilə bilər. Əl-Qəzalinin dediyinə görə «həqiqət axtaranlan> dörd kateqoriyaya bölünür: mütəkəlamlar, batinilər, filosoflar, sufilər. O, bu kateqoriyaların təhlilini kəlam elmindən başlayaraq yazır: «Mütəkəlamların təlimini başa çatdırandan sonra mən fəlsəfə elmini öyrənməyə başladım».^^ O, göstərirdi: «Fəlsəfə elmləri də altı hissəyə bölünür: riyaziyyat, məntiq, fizika, me- xanika, siyasət və etika».^* «Fəlsəfə elmini tamamlayandan sonra onu yekunlaşdırdım, izah etdim, uydurmanın üstünü açdım, ifşa etdim və mənə aydın oldu ki, məqsədə tamamilə çatmaq üçün bu kifayət deyil, yalnız ağılın köməkliyi ilə həlli tələb olunan məsələləri əhatə etmək mümkün deyil, ağıl bütün
problemlərin üstündən pərdəni götürməyə qadir deyil».^’ Sonra əl-Qəzali təlimçilərin fikirlərini öyrənir. «Təlimçiləri də öyrənəndən sonra onlan da kənara atdım».^® «Bu elmləri tamamlayandan sonra mən öz diqqətimi sufilərin yoluna yönəltdim» və «sufilərin nəzəriyyəsi mənim üçün onun praktikasından daha asan oldu».^' «Mənə aydın oldu ki, axirət həyatında xoşbəxtliyə yalnız o adam ümid edə bilər ki, o mömin həyat tərzi keçirir və maddi dünyanın şimikdirici cazibəsindən kənara çəkilir...».^^ İlahiyyatı, batiniliyi, fəlsəfəni, məntiqi əvvəlcə mükəmməl öyrənib sonra onlann hamısını atan əl-Qəzali, özünün dediyi kimi, axırıncı ümidini sufizmə bağlayır. O, belə bir fikri əsas- landınrdı ki, Allahı insan təfəkkürü vasitəsilə dərk etmək olmaz, çünki Allah insan zəkasından kənarda mövcud olan ali Həqiqətdir. Allaha yalnız inam və sufi məhəbbəti ilə qovuşmaq olar. O, yazırdı: «...İnsanın digər yaradılanlardan üstün olmasını saxlayan şərəf, fəzilət və Allahü Tealanı mərifətlə anlamaq istedadıdır. Dünyadakı zinət, kamal və şərəfi bu mərifət sayəsində olduğu kimi. Axirət üçün azuqəsi də həmin mərifətə bağlıdır. Ən yüksək mərtəbə olan bu mərifətə digər bədən üzvləri ilə deyil, ancaq qəlb ilə sahib ola bilir. Allahı tanıyan, Allaha yaxınlaşan, Allah üçün çalışan, Allaha doğru can atan və nəhayət Allah tərəfdə olanlan kəşf edən yenə həmin qəlbdir. Başqa üzvlər qəlbə tabe və onun xidmətindədir. Onlar qəlbin işlətdiyi alət və vasitələrdir».'^^ Əl-Qəzalinin dünyagörüşü təkcə orta əsr müsəlman fikrinin deyil, həm də orta əsr Avropa fəlsəfəsinin inkişafına böyük təsir göstərmişdi. Yenə orada, s.552. Yenə orada, s.561. Yenə orada, s.562. ” Yenə orada, s.563. ” İmam Qazaİi. İhyau Ulumid-Din. Cilt 3, İstanbul, 1974, s.7. 102 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|