Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Б.Рассел. История западной философии. Новосибирск. 1997, с.396. Ал-Фараби. Естественно-научные трактаты. Алма-Ата, 1987, с.247. 103
- İbn Sinadır
- Yenə orada, s.231. 104
- Ибн Сина. Избранные философские произведения. М., 1980, с.62. Yenə orada, s. 106. 105
3. Şərq peripatetizmi. Aristotelçilik Şərq peripatetizminə (aristotelçiliyə) yol açan ilk ərəb filosofu əl-Kindi (təxm. 800-870) olmuşdur. O, Ptolemeyin və Evklidin əsərlərini yaxşı bilir, onların və Aristotelin fəlsəfi işlərini təhlil edərək, qeydlər yazırdı. O, Aristotelin belə bir fikri ilə razı idi ki, fəlsəfə «hər şey haqqında bilikdin>. Əl- Kindinin fikrinə görə, bu bilik insanın öz qabiliyyətinə görə şeylərin həqiqi təbiəti haqqındadır. Bundan başqa, insan ruhu hiss və ağıldan ibarət olduğu üçün fəlsəfə də iki hissəyə bölünür: ağıl əsasında əldə edilən bilik və hisslərsiz mümkün olmayan bilik. Bununla yanaşı əl-Kindi Allah kəlamını fəlsəfənin zirvəsi hesab edirdi. O, inandırırdı ki, heç bir filosof Həzrət Məhəmmədin sözlərində olduğu kimi yığcam, aydın, sadə və tam cavablar verə bilməz. İlahi sözlər (Quran) hər hansı insan məntiqindən yüksəkdir. Göstərmək lazımdır ki. Şərq peripatetizmi yeni platonçuluq, xüsusən müsəlman ilahiyyatçılığı ilə sıx bağlıdır. B.Rasselin obrazlı şəkildə dediyi kimi «...ərəblərin Aristoteli yeni platonçuluq paltarını daşıyın).^“* Əl-Kindidən başqa Şərq peripatetizminin ən görkəmli nü- m^əndələri əl-Fərabi, əl-Biruni, İbn Sina, İbn Rüşd olmuşlar. /"Böyük filosof, ensiklopedik alim, riyaziyyatçı və həkimf^/- Fərabi (870-950) Aristotel fəlsəfəsinin dərin bilicisi olmuş, onun fəlsəfi və elmi-təbii əsərlərinə geniş təfsir və izahlar yazmışdır. Onun fikrinə görə, dünya dərkediləndir və idrakın üç qaynağı var: hiss üzvləri, intellekt (zəka) və mühakin^ Hiss üzvləri və intellekt bilavasitə bilik verir, mühakimənin köməyi ilə şeylərin mahiyyəti dərk edilir. «İnsanı bütün heyvanlardan fərqləndirən xüsusiyyət onda olan ruhdur ki, bədən üzvləri vasitəsilə fəaliyyət göstərən güc ondan meydana gəlir; bundan başqa onda elə qüvvə var ki, bədən üzvlərindən asılı olmayaraq fəaliyyət göstərir; bu qüvvə ağıldır».^® Б.Рассел. История западной философии. Новосибирск. 1997, с.396. Ал-Фараби. Естественно-научные трактаты. Алма-Ата, 1987, с.247. 103 Əl-Fərabinin varlıq haqqında fikirləri əsasən Aristotelin görüşlərinə uyğun gəlir: «Biz deyirik ki, varlıq iki növ olur. Bir növ varlığa elə şeylər aiddir ki, onlann mövcudluğu öz mahiyyətindən doğmur. Belə növ şeylər «mümkün varlıq» adlanır. Başqa növə isə elə şeylər aiddir ki, onların mövcudluğu öz mahiyyətindən doğur. Belə növ şeylər «zəruri varlıq» adla nır»
İctimai-siyasi həyat haqqında təlim əl-Fərabinin elmi irsində mühüm yer tutur. Bütün bəşəriyyəti filosof üç yerə bölür: böyük, orta və kiçik cəmiyyətlər. Böyük cəmiyyət Yer üzərində yaşayan bütün insanların, xalqlann birliyidir; orta cəmiyyət hər hansı ayrı xalqın birliyidir; kiçik cəmiyyət bir şəhər ilə təmsil olunan cəmiyyətdir^ Əl-Fərabi özünün nümunəvi cəmiyyət təlimini yaradarkən Şərqin sosial-siyasi ideyalanndan bəhrələnməklə yanaşı yunan fılosoflanmn, ilk növbədə Platon və Aristotelin siyasi və etik görüşlərinə əsaslanmışdır. Əl-Biruni (973 - təxm. 1050) Orta Asiyanın ensiklopedik alimi olmuşdur. Dini görüşlərlə yanaşı apardığı elmi-təbii araşdırmalar Biruni üçün təbiəti dərk etməyin əsas vasitələri idi. Onun fikrincə, elm birinci növbədə təcrübə və müşahidəyə əsaslanmalıdır. Təbiət daim dəyişir və inkişaf edir. Bütün Kainat Allahın iradəsi ilə idarə olunur. Orta əsr müsəlman Şərqinin ən böyük alim və filosoflarından biri dahi İbn Sinadır (lat. Avitsena) (təxm. 980-1037). O dövrdə elə bir elm sahəsi olmamışdır ki, alim onunla məşğul olmasın. Lakin onun dühası daha çox təbabət və fəlsəfə sahəsində parlamışdı. İbn Sinanın təbabətə aid əsəri - «Tibb elminin qanunu» - təbabətin əsl ensiklopediyası idi. Beş əsrdən çox bir dövrdə bu əsər həm Şərqdə, həm də orta əsr Avropasında həkimlərin stolüstü kitabı olmuşdur. İbn Sinanın fəlsəfə elmindəki xidmətləri heç də təbabət sa- həsindəkindən az olmamışdır. Fəlsəfə, onun sözlərinə görə, varlıq haqqında elmdir, onun predmeti varlığın bu və ya digər təzahürləri yox, bütövlükdə varlığın özüdür. İbn Sina fəlsəfəni Yenə orada, s.231. 104 üç hissəyə bölürdü: fizika (təbiət haqqında təlim), məntiq (təbiəti və insanı dərk etmək yollan haqqında təlim) və metafizika (bütövlükdə varlığı dərk etmək haqqında təlim). İbn Sina məntiqi idrakın zəruri mərhələsi hesab edirdi. O, yazırdı: «Elə yol var ki, onunla mütləq dərk olunmayandan dərk olunana doğru getmək lazımdır ki, onu dərk edə biləsən. Məntiq məhz elə elmdir ki, burada məlum olur: idrak vasitəsilə dərk olunmayan necə dərk edilir, həqiqət nədir, həqiqətə yaxın olan nədir, nə yalandır və bunlann hər birinin neçə növü var. Məntiq ölçü elmidir, başqa elmlər isə fayda və ziyan haqqındadın).^”' İbn Sina dünyanı İlahi ağılın əsəri hesab edirdi: Aristoteldə olduğu kimi, onun da fikrincə, Allah özü hərəkət etməyən təkanverici qüvvədir, bütün formaların formasıdır, əbədi yaradıcı şərtdir. İbn Sina özünün materiyanın və formanın vəhdəti konsepsiyasında Aristotelə nisbətən daha ardıcıldır. O, Platonun ideyalar dünyasını, materiya və formanın ayrılığı fikrini daha ciddiyyətlə tənqid edirdi. ibn Sina ontologiyasının əsası - zəruri və mümkün varlıq təlimidir. O, hesab edirdi ki, ali səbəb və yaxud səbəblər səbəbi - zəruri varlıq olan Allahdır. Yerdə qalanlar isə mümkün varlıqlardır. «Varlıq tərifsiz və təsvir edilmədən ağıl ilə dərk edilir, çünki varlığın tərifi yoxdur, onun nə cinsi, nə görkəmi var; belə ki, ondan daha ümumi heç nə yoxdur; onu təsvir etmək mümkün deyil, belə ki, ondan daha məşhur heç nə yoxdun).^* ibn Sinaya görə vahid, qeyri-cismani, əbədi, müstəqil, mütləq, zəruri varlıq - Allah - kənar müdaxilə olmadan ümumi ağıl yaradır, bu ağıl da həm özünü, həm də öz yaradıcısını dərk edir. Bu ümumi ağıldan da ardıcıl olaraq göy cisimləri və onlann ruhlan yaranıblar. Təmizlənmə yolu ilə insan - fəal ağıl dərəcəsinə, peyğəmbər, hətta mələk dərəcəsinə qədər yüksələ bilər. 'İbn Sinanın fikrincə, insanlar öz həyatlarının təminatı üçün cəmiyyət halında birləşməlidirlər; insanın yaşaması üçün onun Ибн Сина. Избранные философские произведения. М., 1980, с.62. Yenə orada, s. 106. 105 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|