Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ■^Burada əsasən Z.Məmmədovun «Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi» (Bakı, 1994) kitabından istifadə edilib. Göstərilən əsər
- Siracəddin Urməvidir
- İnduksiya (lat. «inductio» - düzəltmə, yönəltmə) - xüsusi, tək-tək faktlardan ümumi nəticə çıxartma metodudur.
- Nəsirəddin Tusidir.^^
- ”Bax: A.Rzaycv. Nosirəddin Tusi. Bakı, 1996; Z.Mommədov. Göstərilən əsər. 114
V. Orta əsrlərdə Azərbaycan fəisəfəsi^^ 1. Peripatetizm Aristotelçiliyin və başqa antik fəlsəfi görüşlərin davamı olan peripatetizm Yaxın və Orta Şərq ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda fəlsəfi fikrin əsas sahələrindən biri olmuşdur. XI-XIII əsrlərdə Azərbaycanda peripatetizmin ən görkəmli nümayəndələri Bəhmənyar əl-Azərbaycam (öl. 1066), Si- racəddin Urməvi (1198-1283), Nəsirəddin Tusi (1201-1274) olmuşdur. Bəhmənyar öz yaradıcılığında müəllimi İbn Sinanın əsərlərindən iqtibaslar gətirmiş, onun ideyalanm təbliğ etmişdir. Çoxsaylı əsərləri arasında onun «Təhsil» əsəri xüsusi yer tutur. Bu əsər orta əsrlərdə məntiq, metafizika, təbiətşünaslığı öyrənmək üçün mühüm mənbələrdən biri olmuşdur. Bəhmənyar deyirdi ki, varlığın nə cinsi, nə də başqa fərqləndirici əlamətləri yoxdur, ona görə də ona tərif vermək olmur. Varlığın zəruri və mümkün növlərini göstərən filosof deyirdi ki, zəruri varlıq mövcuddur, onun mövcud olmağını təsəvvür etmək boş xülyadır; o vahid, qeyri-maddi, substansial mahiyyətdən məhrumdur. Əks halda mahiyyət mövcudluqdan əvvəl gəlməli, özünün mövcud olması üçün səbəbə ehtiyacı olardı. Bu isə mümkün deyil. Mümkün varlığa bütün maddi dünya, insan, onların ruhları daxildir. «Öz müəllimi İbn Sina kimi Bəhmənyar da ilk səbəb ilə nəticə arasındakı, başqa sözlə, vacib varlıq ilə maddi aləm arasındakı münasibəti əsla zamanca, yaxud məkanca
qabaq və
sonra olmaya
görə müəyyənləşdirməmişdi. Əksinə filosof dəfələrlə qeyd etmişdir ki, səbəb ilə nəticə zamanca birgədir».'*^ İbn Sina kimi Bəhmənyar da idrak prosesinin hissi və əqli olmaqla iki mərhələdən keçdiyini göstərmişdi. O, yazırdı: «Hər bir bilik ya təsəvvür, ya da təsdiqdir. Təsəvvür və yaxud bir növ ona oxşar vasitə, məsələn, təsvirin köməkliyi ilə əldə
S.85.
112 edilən ilkin bilikdir; bizim insan varlığının mahiyyəti haqqında təsəvvürlərimiz bu qəbildəndir. Təsdiq isə sillogizm'** və yaxud bir növ ona oxşar vasitə, məsələn, analogiya“*’ və induksi- yanın^® köməkliyi ilə əldə edilir; məsələn hər şeyin başlanğıcı olması haqqında bizim təsdiqimiz bu qəbildəndiı^.®' Bəhmənyar göstərirdi ki, insana ən ali zövqə və xoşbəxtliyə çatmaq üçün lazım olan əsas keyfiyyətlərdən biri onun əxlaqi davranışının əsasını təşkil edən ağıldır. O, ağıl və biliyə yüksək qiymət verir və onlan insan ləyaqəti üçün zəruri hesab edirdi. Bəhmənyar deyirdi ki, sərvət saxlanılan şeydir, ağıl isə insanı saxlayan ən yaxın dostdur. Bəhmənyar Aristotel və İbn Sinanın davamçısı kimi məntiqi - düzgün təfəkkür haqqında elm hesab etmişdi. Onun ən böyük əsəri olan «Ət-Təhsil» əsərinin birinci kitabı tamamilə məntiqə həsr edilib. Bəhmənyar məntiqin öyrənilməsinin dörd formasını göstərmişdir: «Məntiqi öyrənmək aşağıdakı şəkillərdə həyata keçirilir: birinci halda yada salmaq formasında, ikinci halda diqqəti cəlb etmək formasında, üçüncü halda səhvə yol verməyən sistematik elmi izah formasında, dördüncü halda ideyaları elə formada yerləşdirmək lazımdır ki, bunsuz onların faydasını anlamaq olmur».^^ Şərq peripatetizminin böyük təmsilçilərindən biri də Azərbaycan filosofu Siracəddin Urməvidir, O, «varlığı» onun ziddi olan «yoxluq» anlayışı ilə qarşılıqlı götürmüş və onlan üç hissə halında qruplaşdırmışdır: 1) vacib varlıq - qeyri-mümkün yoxluq; 2) vacib yoxluq - qeyri-mümkün varlıq və 3) mümkün varlıq - mümkün yoxluq. Urrnəvi vacib varlığı mümkün varlığın ilk səbəbi timsalında götürürdü. O, səbəb və nəticəni əzəli və əbədi hesab edirdi. Başqa peripatetiklər kimi Urrnəvi
də idrak prosesinin hissi və əqli olaraq iki mərhələdən keçdiyini göstərirdi. Urməvi özünün məntiq sahəsində tədqiqatlarında Aristotelin və onun Şərq davamçılarının araşdırmalarına əsaslanırdı. O da məntiqi elmi tədqiqatın silahı (metodu) hesab edirdi. S.Urməvi Aristotel kimi özünün sosial-siyasi baxışlarında mötədillik prinsipini əsas götürür, ifrata varmağı orta həddə - ədalətə qarşı qoyurdu. O, hesab edirdi ki, haqq-ədalət işi hər şeydən üstündür. Ədalət bolluq və firavanlıq rəhni olduğu kimi, onun yoxluğu da fəsadlığm səbəbidir. Azərbaycanda peripatetizmin məşhur nümayəndələrindən biri də Nəsirəddin Tusidir.^^ O, dünya şöhrətli Marağa rəsədxanasının əsasını qoymuş astronom, riyaziyyatçı, coğrafiyaçı, filosof-şair olmuşdur. N.Tusinin fəlsəfi fikirləri Bəhmənyar yaradıcılığının təsiri altında formalaşmışdı. O, İbn Sinanın fəlsəfəsini geniş təfsir etmiş, orijinal fikirlər irəli sürmüş, mükəmməl əxlaqi-etik sistem yaratmış, məntiqə həsr edilmiş bir sıra əsərlər yazmışdır. N.Tusi varlıqları iki qismə bölürdü: insanların şəxsi iradəsindən asılı olmayanlar və insanlann iradəsindən asılı olanlar. O, müvafiq olaraq elmləri də iki qrupa bölürdü: 1) insanın iradəsindən asılı olmayanlan alim nəzəri hikmət adlandınrdı. Buraya Tusi aşağıdakı elmləri daxil edirdi: ilahiyyat və ilkin fəlsəfə, riyaziyyat, təbiət elmləri. 2) insanlann iradəsindən asılı olanlan Tusi əməli hikmət adlandırırdı. Əməli hikməti o, üç qismə bölürdü: əxlaqın saflaşdınlması, evqurma qaydaları, şəhərsalma siyasəti. N.Tusi geniş elmi-təbii, fəlsəfi görüşlərlə yanaşı ictimai- siyasi məsələlərə aid qiymətli fikirlər də söyləmişdir. Onun siyasət, hüquq və dövlət haqqında yazdıqlan əsasən «Əxlaqi- Nasiri» əsərində toplanmışdı. N.Tusinin dediyinə görə insanların əməlləri iki yerə - xeyir və şərə bölündüyü kimi insan icmaları da buna uyğun olaraq iki yerə bölünür: səbəbi xeyir olanlar və səbəbi şər olanlar. ”Bax: A.Rzaycv. Nosirəddin Tusi. Bakı, 1996; Z.Mommədov. Göstərilən əsər. 114 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|