Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Baba Kuhi Bakuvi
- Nəsirəddin Tusi. Əxlaqi-Nasiri. Bakı, 1980, s.210. 115 3.
- Fəzlul
- İmadəddin Nəsimidir
- Ətraflı bax: З.Кули-заде. Хуруфизм и его представители в Азербайджане. Баку, «Элм», 1970. 116
N.Tusinin dövlətin yaranması haqqındakı fikirləri də maraqlıdır. O, yazırdı: «Dövlətin bünövrəsi ittifaqdır. Bunun səbəbi odur ki, hər adamın gücü təklikdə az olur. Hamısı ittifaq bağlayıb çoxaldıqca onlann qüvvələri ən azı hər adamın gücü qədər artiD>.®^ Bir qrup adam qələbə çalıb hakimiyyəti ələ alsa, nizam-intizam yaradıb əhali ilə xoş rəftar etsə, ədalətli olsa, etibar qazansa onların dövləti nisbətən çox yaşaya bilər, əks halda dağılar. N.Tusi ilahi ədaləti ən yüksək ədalət hesab edir, insana ədalət ruhunun Allah tərəfindən verildiyini göstərirdi.
Sufizm (təsəvvüf) Təsəwüf (sufizm) müsəlman Şərqi ölkələrinin, o cümlədən Azərbaycanın fəlsəfə tarixində böyük yer tutur. Azərbaycanda Eynəlgüzat Miyanəci (öl. 1132) sufizm fəlsəfəsinin özünəməxsus sistemini işləyib hazırlamışdı. Onun sistemində sufi ideyalan ilə ərəbdilli peripatetizmin təbii-elmi görüşləri arasında sıx əlaqə yaradılmışdı. Azərbaycanda sufizmin görkəmli nümayəndələri həmçinin
olmuşdur. Bakuvi dünyada vahid varlığın mövcud olduğunu və bu varlıqdan kənarda heç nəyin olmadığını təsdiq edirdi. Vahidliyi Bakuvi vəhdəti-vücud kimi başa düşürdü. Bu vəhdəti yalnız Allah təmin edir. Yalnız Allah mövcuddur, onun varlığından başqa heç bir varlıq yoxdur, bu birlikdən kənarda heç nə mövcud ola bilməz. \ M.Şəbüstərinin təfəkkür tərzinin çıxış nöqtəsini və əsas istiqamətini bütün mövcudatın təsəvvüf baxımından izahı təşkil edir. O, müstəqil varlıq kimi insanın Allaha qovuşmasının mümkün olmadığını deyirdi. O, sübut edirdi ki, insanın müstəqil varlıq olması fikri varlığın vəhdəti təliminə ziddir. Onun fikrincə yuxarıdakı konsepsiya ilə razılaşsaq, onda varlığın iki forması olduğunu qəbul etməliyik, yəni Allahın varlığı və insanın varlığı. Bu isə yolverilməzdir. Allahda yaradan və yaradılan birləşib, ona görə də insanı yalnız Allahla vəhdətdə şərh etməliyik. Nəsirəddin Tusi. Əxlaqi-Nasiri. Bakı, 1980, s.210. 115 3. Hürufılik^^ Hürufilik fəlsəfəsinin əsasında islam mistisizmi — təsəvvüf dayanır. Hürufilik öyrədir ki, hərflərin sirrini, bu yolla dünyada təzahür edənlərin ad və mahiyyətinin sirrini öyrənərək insan Yaradanın sirlərini anlayır, onun təzahürlərini yaradılanlarda, ilk növbədə özündə tapır. Lakin Allah yalnız elə insanda özünü göstərir ki, o insan ən yüksək kamillik dərəcəsinə çatmış olsun, yəni öz varlığını Onun varlığında yox etməyin zəruriliyini dərk etsin. Hürufızmin banisi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Fəzlul- lah Nəimidir (1339-1394). Onun təliminin xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, mistik dünyagörüşü sisteminə yeni tərkib hissə daxil etmişdi. Hürufiliyin görkəmli təmsilçilərindən biri də böyük Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsimidir (1369-1417). Onun dünyagörüşü hürufilik ilə məhdudlaşmır və bütövlükdə təsəvvüf fəlsəfəsini əhatə edir. Rəsmi dini təlimin əsas tələblərindən kənara çıxan fikir təbliğ etdiyinə görə Nəsimi Suriyanın Hələb şəhərində edam edilmişdi. O, əslində qatı dindar olub. Nəsimi Allahı nəinki inkar etməyib, əksinə öz varlığını Allaha qovuşduraraq yox etməyə çalışıb. Onun dünyagörüşünə məşhur İlahi eşq şairi Mənsur əl-Həllacm (859-912) Ənəlhaq (Mən Həqiqətəm) təliminin həlledici təsiri olmuşdu. Nəsimi göstərirdi ki, insan öz mənliyindən imtina edib Allahla birləşəndən sonra yalnız bir Mən - Allah qalır. Onun əsərlərində «Haqq» (Allah) ilə «cümlə aləm» arasındakı vəhdət üçün «İnsan» (Mən) anlayışı vasitə olur. İnsan ən geniş mənada Allah, həm də «cümlə aləm»dir. Lakin hər insan yox, ən kamil, təmiz mənəviyyata nail olub ilahiyyata qovuşan insan belə çıxış edə bilər. Belə «Mən» «Haqq» (Allah) ilə eyniləşdirilir:
Mənsur ənəlhəq ayidər, yəniki, Həq mənəm Həq, Surəti Rəhman buldum, surəti-Rəhman mənəm. Mən həm də bütün dünyanı əhatə edir: Mən mülki-cahan, cahan mənəm, mən! Mən Həqqa məkan, məkan mənəm, mən! Mən cümlə cahanü kainətəm. Mən dövrü zaman, zaman mənəm, mən! «Mən» (Allah) kainata yerləşmir, əksinə, bütün kainatı özündə yerləşdirir. «Sığmazam» rədifli qəzəl bu münasibətlə deyilmişdi: Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam. Gövhəri laməkan mənəm, kövnü məkana sığmazam. Əlbəttə «Gövhəri laməkan» (məkansız substansiya), yəni Allah öz yaratdığı iki dünyaya (bu dünya və o dünyaya) və «kövnü məkana» (var olan məkana) sığa bilməz.
/İşrakiyyə fəlsəfəsi müsəlman xalqlannm fəlsəfə tarixində xüsusi yer tutur. Bu təlimin yaradıcısı Azərbaycan filosofu Ş/-
Qədim Şərq, Qədim Yunan fəlsəfəsi (xüsusən neoplatonizm) və təsəvvüf (sufizm) əsasında yaranmış və formalaşmışdı./«İş- rak» (ərəbcə «əl-işrak» - aydınlaşdırma, işıqlandırma) sözü öz mənasına görə latın termini «emanasiya» sözünə uyğun gəlir. Burada işıq və zülmət haqqında zərdüştlüyün açıq təsiri görünür. İşrakizmə görə Günəş əşyaları işıqlandırdığı yə görünən etdiyi kimi, mənəvi şüalanma və yaxud intuisiya da insana həqiqət yolunu göstərir. Burada əl-Qəzalinin də Sührəvərdiyə təsiri hiss olunur. / 117 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|