Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə

İşrakizm  təliminə  görə  insan  ruhu  İlahi  işıqdan  törəyən 

işıqdır.  İnsanın  bütün  fəaliyyəti  onun  daxilində  mövcud  olan 

İlahi  işığın  sayəsində  mümkün  olur.  İdarə  edən  işıq  ilə  bədən 

arasındakı  əlaqə  müvəqqəti  və  keçicidir.  Bədən  ölüb  yox 

olandan sonra bu işıq (ruh) yaşamaqda davam edir. Bədəndən 

azad olan ruh yüksək İlahi işığa qədər  yüksəlir, işıqlar işığına 

(nur-  əl-ənvərə)  doğru  hərəkət  edir,  lakin  hələlik  ona  qovuşa 

bilmir, onun ali gözəlliyini seyr edə bilir və səadətə çatır. 

Beləliklə,  Sührəvərdi  fəlsəfəsinin  əsas  məqsədi  insan 

ruhunun öz əzəli başlanğıcına doğru gedən yolu göstərməkdir. 

Bu fəlsəfə islam fikir tarixində mistisizm ilə rasional fəlsəfəni 

yaxınlaşdırmaq yolunda ilk ciddi təşəbbüsdür. 

5.

 

Mütəfəkkir şair Nizami Gəncəvi 

Nizaminin  (1141-1209)  poeziyası  fəlsəfi  fikirlər  ilə 

zəngindir.  Onun  «İqbalnamə»  əsərində  İsgəndərin  ətrafında 

Fales, Sokrat, Platon, Aristotel və başqa yunan fılosoflan, hind 

müdrikləri kimi adamlar var. İsgəndərin yeddi müdriklərlə gizli 

söhbəti  geniş  mövzulan  əhatə  edir.  Hökmdar  müdriklərlə 

dünyanın  yaranması,  onun  başlanğıcı  və  sonu  haqqında  fikir 

mübadiləsi aparır. 

Yeni platonçuluğun da Nizamiyə müəyyən təsiri olmuşdu. O, 

ruhun başlanğıcı olan İlahi işığı bütün dünyaya işıq saçan çıraq 

hesab  edirdi.  Şairin  dünyagörüşündə  sufizm  (təsəvvüf)  xüsusi 

yer tuturdu. 

«İqbalnamə»də  səyahət  zamanı  İsgəndər  dünyada  mövcud 

olmayan xəyali xoşbəxtlər ölkəsinə gəlib çıxır. Bu yolla Nizami 

ədalətli dövlət haqqında öz fikirlərini şərh etməyə çalış- mışdir. 

Bu  ölkədə  ədalət  hökm  sürür,  bütün  insanlar  yüksək  mənəvi 

keyfiyyətə  malikdirlər.  Nizami  inanırdı  ki,  ideal  dövlət 

qurulacaq, ağıl və ədalət qalib gələcək, şər və zorakılıq aradan 

qaldınlacaqdır. 

Nizami  təxəyyülündə  Allah  İsgəndəri  peyğəmbərliyə  layiq 

bilir və mələk vasitəsi ilə ona vəhy göndərir: 

118 

---

«Xalqı pis yollardan et haqqa dəvət. 

Onlar da Allaha etsin itaət. 

Təzələ kökündən köhnə binanı, 

Təmizlə qəflətdən bütün dünyanı». 

«Bütün yatmışları yuxudan oyat, 

Əqlin üzündəki o niqabi at! 

Allah tərəfindən yoxsullara sən 

Verilmiş məhəbbət xəzinəsisən». 

İsgəndər isə cavab verir: 

«Məşriqdən Məğribə hücum çəkərək 

Xalqlan yuxudan oyadam gərək». 

Nizaminin  etikasında^’  ağıl  insan  ləyaqətinin  əsas  meyan 

kimi  çıxış  edir.  İnsanın  bütün  varlıqlardan  üstün  olması  onun 

ağıla malik olmasıdır. İnsan ən ali, kamil və dəyərli varlıqdır. 

İnsan  şər  üçün  deyil,  xeyirxahlıq  üçün  yaradılıb.  Nizaminin 

fikrincə,  insanın  mənəvi  kamilliyə  çatması  üçün  əməyin  rolu 

böyükdür. Əmək insanları avara və tüfeylilərdən qoruyur, onları 

başqalanna əl açmaq kimi alçaldıcı hərəkətdən xilas edir. 

Nizaminin  insan  konsepsiyası  haqqında  aşağıdakı  ümumi- 

ləşdirici  fikri  çox  maraqlıdır:  «İslamın  fəlsəfəsi,  mənəvi,  etik 

müddəaları,  onun  insan  haqqında  təlimi  Nizami  üçün 

metodoloji  başlanğıc  olmuşdu.  Bununla  yanaşı  Nizamidə  bir 

Renessans  şairi  kimi  həyata  dini  münasibətlə  yanaşı  estetik 

münasibət  də  vacib  yer  tutur.  Nizaminin  insan  konsepsiyası 

məhz  bu  iki  fundamental  təlimin  kəsişmə  nöqtəsində 

formalaşın).*® 

Nizami Goncəvi. İsgəndəmamə. Bakı, 1982, s.504. 

Bax: Дж.Мустафаев. Философские и этические воззрения Низами. Баку, 1962. M.Q.Qocaycv. 

Nizaminin insan fəlsəfəsi. Bakı, «Mütərcim», 1997, s.5. 

119 

---

VI.

 

Avropada İntibah dövrü fəlsəfəsi 

1.

 

İntibah mədəniyyətinin əsas cəhətləri 

İntibah  (frans.  Renessans)  dövrü  mədəniyyəti  hər  şeydən 

əvvəl erkən burjua cəmiyyətinin mədəniyyəti olaraq XIV əsrdə 

İtaliyada  meydana  gəlmiş  və  XV  əsrdə  orada  çiçəklənmişdir. 

XVI  əsrdə  İntibah  mədəniyyəti  ümumavropa  hadisəsi 

olmuşdur. 

İntibah  mədəniyyətinin  mərkəzində  getdikcə  gərginləşən 

şəhər  həyatı  şəraitində  yaşayan  insan  dururdu.|Bu  insanın 

mahiyyətini  başa  düşmək  üçün  o  dövrdəki  orta  əsr 

mədəniyyətinin verdiyi bilik kifayət etmirdi, bunun üçün antik 

mədəniyyətin  daha  dərindən  öyrənilməsi  tələb  olunurdu.  Elə 

buna görə də Avropa mədəniyyətinin inkişafının bu dövrü məhz 

intibah  (dirçəliş)  adlanır,  yəni  antik  mədəniyyətin  yenidən 

dirçəlişi dövrü. 

İtalyanların  şüurunda  dirçəliş  -  alman  tayfaları  qotlar  və 

vandallar,  türk  mənşəli  hunlar  tərəfindən  dağıdılan  Romanın 

əvvəlki  əzəmətini  bərpa  etmək  ideyası  ilə  sıx  əlaqədar 

olmuşdur.  «İtaliya  İntibahının  böyük  nailiyyətləri  Qərb 

ölkələrində  dərin  təəssürat  yaratmışdır.  Mədəni  dirçəlişi  arzu 

edən  maarif-  lənmiş  insanlar  antik  müdrikliyi  və  incəsənəti 

yenidən kəşf edən İtali-yaya getməyə can atırdılan>.^’ 

«Renessans» 

(«Dirçəliş») 

termini 

Yeni 

dövr 

mütəfəkkirlərinin  dəyər  haqqında  təliminin  ifadəsi  kimi 

meydana gəlir. Bu bir tərəfdən özünü şüurlu olaraq teologiya və 

sxolastika  fəlsəfəsinin  hökmranlıq  etdiyi  orta  əsrlərə  qarşı 

qoymaq, başqa tərəfdən Ağıl və Harmoniyaya pərəstiş etməyə 

çağıran antik mədəniyyət dəyərlərinə qayıtmaqdır. 

İntibah  dövrünün  fəlsəfi  məzmununu  o  vaxtkı  humanizm 

hərəkatından  ayırmaq  olmaz;  bu  hərəkatın  əsas  mərkəzi  Flo- 

rensiya oldu, çünki bu şəhər italyan İntibahının paytaxtı idi. 

5*» 

3.foM6pnx. 

HcTopHfl HCKyccTBa. 

M., 1998, c.34I. 

120 

---