Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Georq Vilhelm Fridrix Hegeiin fəlsəfəsi
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4. Georq Vilhelm Fridrix Hegeiin fəlsəfəsi
- Гегель. Философия права. M., 1990, c.59. *1“ Yenə orada, s.89. Б.Рассел. История западной философии, с.671.
- ^ Л.Фсйербах. Избранные философские произведения. T.l. M. ” Yenə orada, s.204. Yenə orada, T.2, s.308-309.
4. Georq Vilhelm Fridrix Hegeiin fəlsəfəsi ^Älman klassik fəlsəfəsinin böyük nümayəndələrindən biri də Hegel (1770-1831) olmuşdur. Onun fəlsəfəsində dialektik dünyagörüşü və buna müvafiq olaraq dialektik tədqiqat metodu sistemli şəkildə şərh edilir. Hegeiin fəlsəfi sisteminin çıxış nöqtəsi varlıq və təfəkkürün eyniləşdirilməsidir. Önun fəlsəfi sistemi üç hissədən ibarətdir: məntiq, təbiətin fəlsəfəsi və ruhun fəlsəfəsi. Hüququn fəlsəfəsi, tarixin fəlsəfəsi, estetika, dinin fəlsəfəsi, fəlsəfə tarixi bilavasitə ruhun fəlsəfəsinə aiddir, Məntiq Hegel fəlsəfəsinin əhəmiyyətli hissəsini təşkil edir. Düzgün təfəkkür haqqında elm kimi formal məntiqin zəruriliyini inkar etməyən Hegel, məntiq elmi qarşısında idrakın inkişafının ən ümumi qanunauyğunluğunu tədqiq etmək vəzifəsi qoyur. O, elmi təfəkkürün əsas, ən ümumi anlayışlan, kateqoriyalan arasında qarşılıqlı əlaqə olduğunu xüsusi qeyd edir. İnkişafın məntiqi prosesi Hegel fəlsəfəsində «mütləq ideya» anlayışı ilə nəticələnir. Mütləq ideya özünü dərk edərək dünyanı yaradır (praktika). Hegelə görə materiya mütləq ideyanın hissi qavrayışla qəbul edilən təzahürün aşkar edilməsidir. Hegeiin təbiət fəlsəfəsi kosmik miqyasa malikdir. Onun sistemində mürəkkəblik dərəcəsinin getdikcə artması əvvəlcədən nəzərə alınıb; təbiətin məqsədi özünün mənəvi başlanğıcını nəticədə özü tərəfindən realizə etməsidir. Təbiətin tarixi əvvəlcədən müəyyən edilmiş vəzifəni - insanın, yəni özü-özünü dərk edən Ruhun yaranmasını həyata keçirir. Hegeiin fəlsəfə sisteminin üçüncü hissəsi - ruhun fəlsəfəsi - mütləq ideyanın inkişafının yekun mərhələsinə həsr edilib. Hegel özünün fəlsəfə sistemini insan biliyinin zirvəsi hesab edirdi. Mütləq ideya məntiq fəlsəfəsi, təbiətin fəlsəfəsi və ruhun fəlsəfəsi mərhələlərini keçərək özünün intellektual gücünü tamamilə, axıra qədər sərf edir. Beləliklə, onun yalnız bir imkanı qalır - əvvəlki inkişaf mərhələlərində zənginləşərək özünün başlanğıc nöqtəsinə, yəni məntiqə qayıtmaq.
özünün fəlsəfi və siyasi-hüquqi tədqiqatlarının sintezi olan "Hüquq fəlsəfəsi" əsərində Hegel azadlıq anlayışının izahından başlayır, çünki, onun fikrincə, hüquq və mülkiyyət "mücərrəd hüquq"un əsas kateqoriyaları kimi azadlığın həyata keçirilməsi üçün zəruridir. O, hesab edirdi ki, azadlıq mücərrəd kateqoriya olaraq birinci növbədə hüquqda təzahür edir. Deməli, hüquq azadlığın varlığını şərtləndirir. /Hegelin dediyinə görə azadlıq özbaşınalıq deyil, o məlum şəVtlərlə məhdudlaşdırılır. Azad olmaq insan üçün öz elədiklərinin sərhəddini və zəruriliyini anlamaq deməkdiıy Yalnız fikirləşən intellekt (zəka) əsl azad iradəyə malikdif. İnsanın öz azadlığını dərk etməsi xüsusilə əhəmiyyətlidir. Qul ona görə quldur ki, o, öz azadlığı haqqında fikirləşmir, onu dərk etmir, əgər dərk etsə azad ola bilər. Hegelin dediyinə görə "hüquq ideyası azadlıq deməkdir, onun əsl mahiyyəti o zaman başa düşülür ki, o öz anlayışında və bu anlayışın hazırda mövcud olan varlığında dərk edilir".* *^ "Hüquq ümumiyyətlə ideya kimi azadlıqdır".** "Hüquq fəlsəfəsi" əsərinin “Əxlaq" adlanan ikinci hissəsində Hegel göstərirdi ki, əxlaq insanın daxili inamıdır, ona görə əxlaq sahəsində zorakılıq olmamalıdır/ Hegelin fikrincə ruhun mahiyyəti - fəaliyyətdir; ruh həm subyekt, həm də obyektdir; subyekt kimi o özünə obyekt yaradır, obyekt kimi özü-özünü dərk edir. Özünü dərk edən vaxt o özünə qayıdır, özündə olan vaxt o azad ruhdur. Deməli, tarix azadlıq anlayışının inkişafı deməkdir. Göründüyü kimi Hegelin fəlsəfəsini sadələşdirmək, hamının anlayacağı tərzdə izah etmək mümkün deyil. İngilis filosofu B.Rassel haqlı olaraq yazmışdı: "Hegelin fəlsəfəsi çox çətindir. Mən deməliyəm ki, o, bütün böyük filosofların ən çətin başa düşülənidir".*’
5. Lüdviq Feyerbaxın fəlsəfəsi LSeyerbax (1804-1872) alman klassik fəlsəfəsinin son nümayəndəsi hesab olunur. O, Hegelin tələbəsi kimi fəaliyyətə başlamış, lakin az sonra onun görüşlərində köklü dəyişikliklər baş vermiş və filosof tamamilə materialist mövqeyə keçmişdir. Feyerbaxın «Hegel fəlsəfəsinin tənqidinə dain> məqaləsi (1839) idealizm ilə bütün əlaqələrin kəsilməsi deməkdi. Göstərmək lazımdır ki, Hegelin idealizmini tənqid edən Fe- yerbax, eyni zamanda onun dialektik təlimini də inkar etmişdi. «Xristianlığın mahiyyəti» (1841), «Gələcəyin fəlsəfəsi» (1843) və başqa əsərləri Feyerbaxa böyük şöhrət qazandırmışdı/O, göstərirdi ki, təbiət və insandan kənarda heç nə yoxdur, bizim dini fantaziyamızın yaratdığı ali varlıqlar yalnız bizim öz mahiyyətimizin fantastik əks olunmasıdır. Antropoloji materializm mövqeyindən çıxış edən Feyerbax hesab edirdi ki, Hegelin Mütləq ideyası yerinə insan mahiyyəti qoyulmalıdır. Onun fikrincə insan öz mahiyyətini özündən kənarda axtanr və onu başqa mahiyyət sifətində obyektivləşdirir. Feyerbaxa görə dinlər insan nəslinin mahiyyətini izah etməyə cəhd göstərirlər. O, qeyd edirdi ki, «insanın mahiyyəti... dinin nəinki əsasım, həm də predmetini təşkil edir».**® O, belə nəticəyə gəlirdi ki, «insan özündə inkar etdiyi şeyi Allaha aid edir». Transsendent Allaha inanmağı Feyerbax ziyan gətirən qüvvə sayırdı. Feyerbax xristian dinini «yeni fəlsəfə» ilə əvəz etməyi tələb edirdi. Bu fəlsəfə «...dinin mahiyyətini özünə daxil edir, onun özü həqiqətən dindir».®' Feyerbaxın «yeni fəlsəfəsi» praktiki səpkidə «məhəbbət etikası» kimi çıxış edirdi. «İnsan insanın allahıdır», «insana məhəbbət insanın ali və ilkin qanunu olmalıdır».’^
1965, C.31. 145 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|