Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- A.Bakıxanov
- Tarixi və siyasi görüşləriıjdinx
- Fəlsəfi görüşləri
X. XIX əsrdə Azərbaycan fəlsəfəsi 1.
Abbasqulu ağa Bakıxanovun dünyagörüşü A.Bakıxanov (1794-1847) görkəmli tarixçi, filoloq, şair, filosof, kosmoqraf olmuşdur.' Ədəbi fəaliyyətinin başlanğıcında 0, əsasən bədii yaradıcılıq və fıloloji araşdırmalar ilə məşğul olmuşdur. 1830-cu illərin əvvəllərindən başlayaraq Bakıxanov daha çox e1mi və fəlsəfi əsərlər yazır^
araşdırmanın nəticəsi olan, Şirvan və Dağıstan tarixinə həsr olunmuş əsər - «Gülüstan-e İrem» Bakıxanovun yaradıcılığında xüsusi yer tutı^ O, tarixi prosesin əsas məzmununu, tarix elminin predmetinı siyasi hadisələrdə - hökmdarlann, sərkərdələrin, inqilabçılann əməllərində görürdü. Bakıxanovun tarixi görüşlərinin əsasını cəmiyyət haqqında idealist anlayış təşkil edin Bakıxanov maariflənmiş monarxiya tərəfdarı idi. Onun fikrincə irsən keçən sülalə hakimiyyəti tamamilə qanunidir və ona hörmət edilməlidir. Təbəələr hökmdara itaət etməlidir, çünki hökmdar qayda və qanunlann qoruyucusudur. Bakıxanov hesab edirdi ki, Rus imperiyası yerli xalqlan itaətdə saxlamaq üçün zorakılıq etməməlidir. Cənubi Qafqazı öz tərkibində saxlamaq üçün imperiya buradakı xalqlan maarifləndirməlidir. O, çarizmin bölgədəki müstəmləkəçilik siyasətinin mahiyyətini düzgün qiymətləndirmirdi. Fəlsəfi görüşləri Hələ uşaqlıq yaşlarından dini ədəbiyyatın böyük təsiri altında olan Bakıxanov bir sıra dini-fəlsəfi təlimləri mənimsəmişdir. Onun fəlsəfi görüşləri islam ehkamçılığı ilə sıx əlaqədə idi. Bakıxanov bu ehkamları yalnız Allahın göstərişləri kimi izah etməklə kifayətlənməyərək, onlara dərin fəlsəfi məna verirdi. I Fəlsəfə məsələlərində mütəfəkkir sufi konsepsiya olan vbhdəti-vücud tərəfdarı idi. Sufizmə uyğun olaraq Bakıxanov təsdiq edirdi ki, İlahi məhəbbət dünya qaydalarının daxili məqsədəuyğunluğunu müəyyən edir. Dünyanın nizamı və ahəngdarlığı İlahi məhəbbət əsasında qurulur, məhəbbətsiz heç bir şey yaşaya bilməz, heç nə baş verə bilməz,/ 146 Göstərmək lazımdır ki, islam ehkamlarını müdafiə edən Bakıxanov eyni zamanda idrak prosesində elmin roluna böyük qiymət verirdi. O, hesab edirdi ki, elm və din bir-biri ilə uyğunlaşa bilər; elm də son nəticədə dinin dediklərini təsdiqləyir.
hesab etmir, həm də tərbiyənin və mühitin məhsulu kimi qiymətləndirirdi. Onun fikrincə insanların əxlaq və davranışları onların öz həi'əkətlərini ağıl vasitəsilə tənzimləməsindən asılıdır; dünyada hər şey xeyir üçün yaradılıb, şər gerçək varlığa malik deyil. / [Bakıxanov da müsəlman aristotelçiləri kimi məntiqi düzgün təfəkkür hesab edirdi. O, yazırdı ki, məntiq idrakın silahı, danışıqda mümkün səhvlərdən azad olmaq vasitəsidir.
Mirzə Fətəli Axundovun fəlsəfəsi / Materialist filosof və yazıçı M.F,Axundovun (1812-1878) fəlsəfi yaradıcılığı dünyanın ictimai və fəlsəfi fikrini mənimsəyib, yenidən nəzərdən keçirib və inkişaf etdiribdir. Onun fəlsəfi görüşlərinin bilavasitə nəzəri qaynaqlan Şərq, rus, Avropa mədəniyyəti və fəlsəfəsi olmuşdur./Hərtərəfli biliyə malik olan Axundov 1863-1866-cı illərdə «fİindistan şahzadəsi Kəmalüddövlə- nin İran şahzadəsi Cəmalüddövləyə yazdığı üç məktub və Cə- malüddövlənin ona göndərdiyi cavab» adlı fəlsəfi əsərini yazır. Axundovun fəlsəfi irsində dinin tənqidi mərkəzi yer tuturdu. O, elm və dini bir-birinə qarşı qoyur, onların bir araya sığışmadığını sübut etməyə çalışırdı. Axundov dini tərəqqi yolunda ən böyük maneə hesab edirdi./O, yazırdı: «...İslam dini meydana çıxan gündən hazırkı əsrə qədər, Şərqdə elmlərin durğunluğu- nun, dəhşətli despolizmin əmələ gəlməsinin səbəblərini və ümumiyyətlə, asiyalılann mədəniyyət və tərəqqi işlərinə qarşı laqeydlik və etinasızlığının səbəblərini heç kəs başa düşməmiş- d^Bu cəhətdən təkcə Firdovsi müstəsnalıq təşkil edir və o, öz dühası ilə, həqiqətən kəşf edə bilmişdi ki. Şərq xalqlarının bu qədər böyük bədbəxtliyinin səbəbi ərəblər və onların insan həyatına uyğunlaşmayan mənfur dinidİD>,®y^'
Axundov öz sosial-siyasi idealının həyata keçirilməsində insan ağlına böyük ümid bəsləyir və göstərirdi ki, elm, maarif tərəqqinin əsas amilidir. Axundova görə dünyanın əsası maddidir, təbiətin müxtəlif predmet və prosesləri vahid və hər şeyi əhatə edən əbədi və sonsuz maddi substansiyanın təzahürü, öz-özünün səbəbidir, mövcud olması üçün heç bir təbiətüstü varlığa ehtiyacı yoxdur. İdrak məsələsində Axundov materialist sensualizm mövqeyində dayanır və hissi idrakın rolunu həlledici hesab edirdi. Axundov ədəbiyyat və incəsənəti həyat həqiqətinin bədii üsullarla əksedilməsi kimi qiymətləndirirdi. O, eyni zamanda bədii yaradıcılıqla da məşğul olmuş, beş komediya, povest, şerlər və s. yazmışdı. Axundovun elmi yaradıcılığında sosial-siyasi problemlər böyük yer tutur. O, feodal qayda-qanunlarını və despotik dövlət quruluşunu tənqid edir, ictimai həyatın ədalət əsasında yenidən qurulmasını tələb edirdi.; 1850-ci illərdə Axundov maarifpərvər, ədalətli hökmdara ümid bağlayırdı. 60-cı illərdə isə 0, konstitusiyalı monarxiya fikrini irəli sürürdü. Axundov hesab edirdi ki, azadlıq insanın təbii hüququdur, insanın inkişaf etməsinin zəruri şərtidir. Odur ki, hər bir fərd öz fikirlərini azad surətdə söyləmək, azad şəkildə təbliğ etmək, yaşamaq hüququna malikdir. Axundov insan azadlığı problemini insan hüquqlarının tam təmin edilməsi ilə əlaqələndirir və insan hüququnu tapdalayan quruluşun məhvi məsələsini qəti şəkildə qoyurdu. 3. Cəmaləddin Əfqaninin dünyagörüşü XIX
əsrin 70-90-cı illərində müsəlman ölkələrində böyük hörmət sahibi olan Azərbaycan mənşəli mütəfəkkir C. Əfqani (1839-1897) islamın yenidən dirçəlməsi, sonralar ona əlavə edilən və onun mahiyyətini təhrif edən, beləliklə də müsəlmanların geri qalmasına səbəb olan «yeniliklər»dən xilas etmək uğrunda mübarizə aparırdı.
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|