Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Herbert Spenser
- Çariz Darvindən
- Т.Парсонс. O структуре социального действия. M., «Академический Проект»
- Ф.Ницше. Сочинения. В 2-х тт., Т.2, М., «Мысль», 1990, с.8. 157
3. Pozitivizm; Oqüst Kont. Herbert Spenser Fransız alimi Oqüst Kont (1798-1857) pozitivizmin yaradıcılarından biridir. O, hesab edirdi ki, dünyanı ideyalar idarə edir, cəmiyyətin tərəqqisi birinci növbədə ağılın tərəqqisidir. D.
Yum kimi O.Kont da göstərirdi ki, insan zəkası yalnız təzahürləri dərk edə bilər. Deməli, o, aqnostisizm mövqeyində dururdu. Kont səbəbiyyət anlayışını inkar edir və onu təzahürlərin daimi ardıcıllığı fikri ilə əvəz edirdi. O.Kontun fəlsəfi sistemi onun təfəkkür və idrakın üç inkişaf mərhələsi haqqında təlimində əsaslandınlmışdı: 1) teoloji mərhələ (burada ilk başlanğıc Allahdır; 2) metafizik mərhələ (ilk başlanğıc təbiətdir); 3) idrakın və ümumiyyətlə cəmiyyətin ali, axınncı və yaxud elmi, yəni pozitiv mərhələsi. Bu mərhələ üçün teologiyadan və metafizikadan imtina edib müsbət (pozitiv) bilik əsasında ictimai həyatı yenidən dəyişmək fikri xarakterikdir. O.Kont fəlsəfəyə «altruizm» (lat. «alten>-başqa) terminini gətirmişdir. Bu elə əxlaqi prinsipdir ki, insandan təmənnasız olaraq başqasına xidmət göstərməyi, onların rifahı üçün öz şəxsi mənafeyini qurban verməyi tələb edir. Altruizm eqoiz- min (lat. «ego»-mən), hedonizmin (yun. «hedone»-zövq) və fərdiyyətçiliyin əksidir. O.Kontun «insanlıq dini»ndə başqa insanların mənafeyi başlanğıc nöqtəsi kimi götürülür. İngilis filosofu və sosioloqu Herbert Spenser (1820-1903) fəlsəfəsinin əsas məqsədi aqnostisizm zəminində inam ilə biliyi, din ilə elmi birləşdirməkdir. Onun fikrincə nə din, nə də elmin varlığın əsas sualına cavab vermək iqtidannda olmadığının başa düşülməsi onlar arasındakı münaqişəni aradan götürməyə imkan verir. Spenserə görə fəlsəfə elmdən fərqli olaraq birləşmiş bilik, ali nəzəri sintezdir. Fəlsəfi və elmi qanunlar arasında keçilməz sədd yoxdur. Həm elm, həm də əsl fəlsəfə, Spenserin fikrincə, dünyanı eyni metodlar - müşahidə və induksiya vasitəsilə dərk etməyə çalışırlar, ancaq fəlsəfə
özünün tədqiqat sahəsini məhdudlaşdırmır. O, hesab edirdi ki, dünyanın həqiqi mahiyyəti həm elm, həm də fəlsəfə üçün dərkedilməzdir. Bizim idrakımız həmişə nisbidir, təcrübə ilə məhdudlaşır. 155 özünün təkamül qanununa əsaslanan Spenser hesab edirdi ki, həyat özünün bütün ali, daha mürəkkəb psixoloji və sosial təzahürlərində nəticə etibari ilə təbii qanunlar ilə idarə olunur. Amerika sosioloqu və filosofu T.Parsons (1902-1979) yazırdı: «Spenserin Allahı, bəzən tərəqqi də adlandırdığı tə- kamüldÜD). «...O, inanırdı ki, insan əsrlərin dərinliyindən, ibtidai insanın yarandığı zamandan başlayan xətti prosesin zirvəsinə doğru fasiləsiz və dönmədən yaxınlaşır. Spenser hətta inanırdı ki, ona müasir olan Qərbi Avropadakı industrial cəmiyyət artıq həmin ən yüksək nöqtəyə yaxınlaşır. O və həmfikirləri əmin idilər ki, bu proses sonsuz olaraq davam edəcəkdİD>.‘°‘* Spenserin bütün sosial-fəlsəfi nəticələri onun hələ Çariz
hazırladığı təkamül nəzəriyyəsinə əsaslanır. Cəmiyyətin təkamül nəzəriyyəsi təbiət fəlsəfəsinin tərkib hissəsidir, çünki sosial təkamül bütün Kainatın tabe olduğu böyük prosesin bir hissəsidir.
Alman fiXosofvL F.Nitsşenin (1844-1900) fəlsəfi təlimi qeyri-ardıcıl və ziddiyyətlidir. Lakin o, öz ruhuna, meyl və məqsədinə görə bütövdür. Nitsşe fəlsəfəsinin əsasında skeptisizm və bioloji volyunta- rizm durur. Lakin bütövlükdə Nitsşe fəlsəfəsinin mərkəzi anlayışı həyatdır. Bu anlayış filosofon «həyat fəlsəfəsi»ndə o qədər də aydın deyil. Burada həyat və onun daşıyıcısı olan orqanizm nə maddi, nə də ideal olmayan hansısa «üçüncü reallıq» hesab edilir. Nitsşenin bütün əsərlərində belə bir fikir var ki, həyat və fəlsəfənin yaxın ittifaqından hər iki tərəf udmalıdır. Fəlsəfə həyatda öz bədənini, həyat isə fəlsəfədə öz ruhunu tapır. Nitsşeyə görə həyatın əsası iradədir (volyadır). Həyat iradənin təzahürüdür, lakin Şopenhauerin fəlsəfəsindəki kimi mücərrəd deyil, müəyyən iradənin - hakimiyyətə can atmaq iradəsinin təzahürüdür.
C.44. 156 Nitsşe təsdiq edirdi ki, elmdə həqiqət adlanan şey yanılma- nın sadəcə olaraq bioloji cəhətdən faydalı növüdür, yəni əslində həqiqət deyil, yalandır. Yalan zəruridir və həyat şəraitini təşkil edir. O, bunu belə əsaslandırırdı ki, insanın Yerdə yaşaması, Yerin öz mövcudluğu kimi mənasızdır. Ona görə də «həyat^mənasız dünyada» təmin etmək üçün illüziya və özü- nüaldatma lazımdır. Nitsşe «daimi qayıdış» ideyasına müstəsna əhəmiyyət verirdi. İndi baş verənlər əvvəllər dəfələrlə baş verib, gələcəkdə də baş verəcək. Nitsşenin fikrincə bu hal həyatın mənasızlığı və ümumi sabitsizlik fikrindən xilas olmağın yeganə vasitəsidir. Bununla belə zəhlətökən ölüm fikrindən, həm də fərdlər- də yaşamaq iradəsini saxlayan fikirdən tamamilə azad olmaq mümkün deyil. Yaşamaq iradəsi nə qədər güclüdürsə, ölüm qorxusu da o qədər dəhşətlidir. Nitsşenin qüvvətli insan haqqında fikirləri də diqqətəlayiqdir. Qüvvətli 0 adamdır ki, hakimiyyətə can atır. Hətta qəddar, cinayətkar da qüvvətli adamdır, ona görə də onu vicdan əzabından xilas etmək lazımdır. Nitsşe «Zərdüşt belə demişdin> kitabında öz idealını «fovqəl- insan» obrazında həyata keçirmişdi. Fövqəlinsan sifətində o, hər şeydən əvvəl Zərdüştün özünü təsvir edirdi. Nitsşe ona ən yüksək qəhrəmanlıq və yetkinlik sifəti verirdi. Zərdüşt obrazında 0, özünün kamil dostunu yaradaraq, onun dili ilə özünün ali məqsədini deyirdi. Nitsşe yazırdı: «Sizin aranızdakı ən müdrik adam da bitki ilə kabusun (xəyalın) yalnız pozğun qanşiğıdır. Məgər mən imkan verərəm ki, siz kabus və yaxud bitki olasınız?». «Fövqəlinsan yerin mənasıdır. Qoy sizin iradəniz (volya- nız) desin; fövqəlinsan yerin mənası olsun».“*^ Nitsşenin dediyinə görə fövqəlinsan üçün gələcək rifah və xoşbəxtlik vəd etməklə insanı arxayınlaşdıran əxlaq deyil, xüsusi zadəgan əxlaqı lazımdır. İnsan ümumiyyətlə xoşbəxt olmamalıdır. Nitsşenin dediyinə görə yalnız «inəklər, qadınlar, uşaqlar və sosial-demokratlar» xoşbəxtliyə can atırlar. Azad insan döyüşçüdür. Dünyada xoşbəxtlik deyil, rahatlıq və volya (iradə) var. 105
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|