Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nikolay Qavriloviç Çermşevski
- Üçüncü dövr
- Dördüncü dövr
- Fyodor Mixayloviç Dostoyevski
- Lev Nikolayeviç Tolstoy
Alim və yazıçı Nikolay Qavriloviç Çermşevski (1828-1889) inqilabi demokratiyanın ən yaxın vəzifəsini təhkimçilik hüququnun ləğv edilməsi və aqrar məsələnin həllində görürdü. Onun son məqsədi sosializm idi. Çemışevskinin sosializm nəzəriyyəsi bütövlükdə utopik xarakter daşımışdır. O da Gertsen kimi kənd icmalarını gələcək sosializm üçün başlanğıc hesab edir, sosializm idealının müvəffəqiyyət qazanması üçün bütün ümidini kəndlərə bağlayırdı. 1840-cı illərin inqilabçı demokratlan üçün dialektika nəzəriyyəsinə diqqət üstünlük təşkil edirdi. Feyerbaxa gəldikdə isə, onun sistemindən Hegelin idealizminə qarşı istifadə edilirdi. Çermşevski isə bu sahədə onlardan xeyli fərqlənirdi. O, Feyerbaxa daha çox arxalanırdı. Məlumdur ki, Feyerbax insanın mahiyyətini və onun şüurunu izah edərkən antropoloji prinsipə əsaslanırdı. Lakin Çemışevskinin fəlsəfəsi Feyerbaxın sistemindən xeyli fərqlənirdi. Çemışevski antropologizmi dialektika ilə tamamlayırdı. O, deyirdi ki, materializm elmi məlumat- lann özündən yaranır, materiyanı şüura münasibətdə birinci sayırdı, dünyanı göründüyü kimi qəbul edirdi. Çemışevski dünyanın vəhdətini bütövlükdə təbiət və onun ayn-ayn hissələri üçün universal əhəmiyyəti olan ümumi qanunauyğımluğun mövcudluğu ilə izah edirdi. 2. Rus dini-idealist fəlsəfəsi (XIX əsrin ikinci - XX əsrin birinci yarısı) 2.1. Rus dini fəlsəfəsinin inkişafında əsas dövrlər Rus dini fəlsəfəsinin inkişafını dörd dövrə bölmək olar. Birinci dövr XIX yüzilliyin 30-50-ci illərini əhatə edir. Bu dövr alman idealizminin ms fikrinə ciddi təsiri ilə xarakterizə olunur və daha çox A.Xomyakov və İ.Kireyevskinin adı ilə bağlıdır.
fəlsəfənin əsas nümayəndələri V.Solovyov, F.M.Dostoyevski, L.
olmuşlar. Üçüncü dövr XIX əsrin axın - XX əsrin əvvəllərini əhatə edir 161 və aşağıdakılann adı ilə bağlıdır: S.N.Trubetskoy və Y.N.Tru- betskoy qardaşları, V.V.Rozanov, V.İvanov, S.N.Bulqakov, N.A.Berdyayev, P.B.Struve, N.O.Losski, P.A.Florenski və b.
mühacirət dövrüdür. Bir çox dini mütəfəkkirlər vətəndaş müharibəsi dövründə və yaxud ondan bir qədər sonra Rusiyanı tərk etmişlər: P.B..Struve, S.N.Trubetskoy, L.İ.Şestov, və b. Bir hissəsi isə 1922-ci ildə sovet rejiminə ideoloji cəhətdən yabançı ünsürlər kimi Rusiyadan sürgün olunmuşlar. Bunların arasında N.A.Berdyayev, S.L.Frank, N.O.Losski, S.N.Bulqakov, İ.A.İlin, və b. din xadimləri var idi. Beləliklə çox az istisna ilə (P.A.Florenski və V.A.Tamavtsev Sovet Rusiyasında repressiya qurbanlan olmuşlar) rus dini fəlsəfəsinin ən görkəmli nümayəndələri mühacirətdə yaşayıb fəaliyyət göstərmişlər. Rus idealist-dini fəlsəfəsinin bir neçə ən görkəmli təmsilçiləri haqqında qısa məlumat veririk. Fyodor Mixayloviç Dostoyevski (1821-1881) yaşadığı dövrdəki rus cəmiyyətinin fikir tərzinə çox güclü təsir göstərmişdir. O, özünün «Yazıq adamlan>, «Karamazov qardaşları», «Səfeh» («İdiot») və b. əsərlərində insanın şəxsi və ictimai həyatının bir çox ciddi məsələlərini təhlil edirdi. Lakin Dostoyevski hər şeydən əvvəl özünün bütün diqqətini insan problemi üzərində cəmləşdirmişdi. Dostoyevski dini - xalqın ən qədim dünyagörüşü hesab edirdi, ona görə də belə məntiqi nəticə çıxanrdı ki, insan dözümlü və itaətkar olmalıdır. O, hətta işgəncəni də tərənnüm edirdi. Bütün sosial bəlalan Dostoyevski Allaha inamın itməsi ilə izah edirdi. Bir mütəfəkkir kimi Dostoyevskinin diqqət mərkəzində etika, din, estetika, fəlsəfə, tarix, xüsusən humanizm məsələləri dururdu. O, hesab edirdi ki, şəxsi mənəvi kamilləşmə yolu cəmiyyətin əxlaq qaydalarının dəyişməsinə gətirir və əsas təy- inedici qüvvə kimi çıxış edir. Əxlaqın əsası, onun fikrinə görə, inam və Allahdan asılıdır. Dostoyevskinin etik proqramının əsas tələbi belədir: hər bir insan əsl insan olmalı və başqalarına da insan kimi hörmət etməlidir. 162 Slavyanofıllər kimi Dostoyevski də xristianlığın ən yaxşı ifadəsi kimi pravoslav dinini tanıyırdı, elə buna görə də ruslan əsl dindar xalq hesab edirdi. Onun dediyinə görə Rusiya bu yolla gedərsə həm özünü, həm də Qərbi sosializm dəhşətindən xilas etmiş olar. Rus xalqının tarixi vəzifəsini yazıçı bir də bunda görürdü. Dostoyevski belə bir fikir irəli sürürdü ki, insan heç də xoşbəxtliyə can atan ağıllı varlıq deyil, insan əzab-əziyyətə ehtiyacı olan irrasional varlıqdır, inkar şüurun meydana gəlməsinin yeganə səbəbidir. Əzab çəkmək günahı yuyur. İnsanın ən yüksək ləyaqəti sayılan azadlıq özbaşınalığa keçir. Bu halda azadlıqdan imtina etmək iztirabı azalda bilər. Lakin azadlıqdan imtina etmək insana inamsızlıq deməkdir. Azadlığı inkar etmək Allah əleyhinə (antixrist) ruhdur. İsanın çarmıxa çəkilməsi sirri - azadlığın sirri deməkdir. Çarmıxa çəkilən Allah könüllü olaraq məhəbbət obyekti seçilir. Dostoyevskiyə görə azadlıq aristokra- tikdir, milyonlar üçün güc çatmayan yükdür. Dostoyevskinin fikrincə şər, pislik lap əzəldən insana xasdır və adi dünyəvi vasitələrlə insanın təbiətini dəyişdirmək mümkün deyil. Nəticə: dini dayaq olmayan yerdə əxlaq da yoxdur. Dünya ədalətsizlik, pislik, işgəncə ilə doludur. Allah dünyanın yaradıcısıdır, o ən ali və kamil varlıqdır. Xilas olmağa - yalnız itaətə, məhəbbətə, dözümə çağıran dində çatmaq olar.
yanaşı, həm də böyük mütəfəkkir, dünya, insan, həyatın mənası, cəmiyyəti yenidən qurmaq haqqında dini-etik təlimin yaradıcısı olmuşdur. «Hərb və sülh» və «Anna Karenina» romanlarını yazandan sonra Tolstoy bilavasitə özünün yeni dinini yaratmaq işinə başlayır və bu məqsədlə çox böyük səylə fəlsəfəni, elmi, müxtəlif dini təlimləri öyrənir. O, daha çox Şərqin dini və fəlsəfi sistemlərinə müraciət edirdi. Xristianlığı isə xüsusi olaraq özünəməxsus şəkildə təhlil edirdi. Tolstoyun fikrincə ictimai tərəqqi din sayəsində mümkündür. O, yazırdı: «Əgər bəşəriyyətdə proqress, yəni irəliyə hərəkət 163 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|