Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Vladimir Sergeyeviç Solovyov
- "■ Yenə orada, T.63, s.52. "^Tcokratiya (yun. «theos»-Allah, «kratos»-hakimiyyət) elə idarə formasıdır ki, orada dövlət
- Nikolay Aleksandroviç Berdyayev
baş verirsə, mütləq bu hərəkətin göstəricisi olmalıdır. Belə göstərən həmişə din olmuşdun)."® Tolstoy kilsə xristianlığını inkar etsə də xristianlıqdakı ümumbəşəri dəyərləri qəbul edirdi. Tolstoy dini təşkilatlan, ayinləri, hətta ümumi sayılan ehkamları (doqmaları) da qəbul etmirdi, o, xristianlığın yalnız əxlaqi normalanm lazımlı hesab edirdi. Tolstoy Qərbi Avropa mütəfəkkirlərindən daha çox Rus- soya, Şopenhauerə və Berqsona yaxın idi. Lakin onlann yazıçıya böyük təsiri olsa da o, öz yolu ilə gedirdi. Tolstoya görə bütün dinlər özündə iki hissəni birləşdirir: in- sanlann həyatı haqqında təlim olan etikanı və əsas dini doqma- ları (ehkamları) əhatə edən metafizikanı. Kilsə etikanı metafizika itə nə qədər əvəz etsə də, insanlar, xüsusən sadə xalq dinin əxlaqi mahiyyətini bütün təmizliyi ilə saxlayıb. Ona görə də Tolstoy əsl dini sadə xalqdan öyrənməyi məsləhət görürdü. Allahın mahiyyətini yazıçı daha çox əxlaqi planda izah edirdi. Tolstoy tez-tez təkrar edirdi ki, «Allah məhəbbət deməkdir», insanın «Mən»liyini təşkil edən «kamil xoşbəxtlikdir». O, bəzən Allahı ruh anlayışı ilə eyniləşdirməyə meyil göstərirdi. İnsanın ölümündən sonra onun ruhu ilahi varlığa qovuşur. Burada Qərb neoplatonizminin və Şərq müsəlman sufizminin təsiri açıq görünür. Tolstoyun fikrincə cəmiyyəti daha yaxşı təşkil etmək üçün yalnız bir yol var - bütün insanları olduqlanndan daha yaxşı etmək lazımdır. Lakin bundan ötrü hər adam özü-özünü yaxşılaşdırmalıdır. Bu məqsədin həyata keçirilməsi vasitəsini o, bir prinsipdə görürdü: «şərə güclə müqavimət göstərməmək». Tolstoy deyirdi ki, «od odu söndürə bilmədiyi kimi, yaman da yamanı söndürə bilməz. Yalnız xeyir şərlə qarşılaşıb ona yoluxmasa qalib gəlİD)."' Tolstoyun inqilabçılara özünəməxsus münasibəti olmuşdur. Bu səbəbdən də onlarla mübarizənin xüsusi vasitələrini təklif edirdi. Yazıçı deyirdi ki, inqilabçıları öldürmək, məhv etmək 11 0
JI.H.T OJICTOH
.
T.60.
JI.H.T
OJICTOH .
nCC. T.23. c.334. 164 yolu ilə mübarizə aparmaq olmaz. Onların sayı deyil, fikirləri əsasdır. Onlarla mübarizə üsulu «mənəvi mübarizə» olmalıdır. İnqilabçıların idealı ümumi rifah, bərabərlik, azadlıqdır. «Onlarla mübarizə aparmaq üçün, onlara qarşı elə ideal irəli sürmək lazımdır ki, onların idealından yüksək olsun, onların idealını özündə birləşdirsin»."^ Belə ideal kimi o, «məhəbbət idealını», «pisliyi bağışlayıb, əvəzinə yaxşılıq etmək» prinsipini irəli sürürdü. Vladimir Sergeyeviç Solovyov (1853-1900) «bütöv bilik» adlanan sistem yaratmış, bəşəriyyətin əqli inkişafının ali məqsədi və nəticəsi kimi elmin, fəlsəfənin və dinin sintezini irəli sürmüşdür. Bu sistemdə ontologiya (varlıq haqqında təlim) dünyanın vəhdətini ilahi birlikdə görür, qnoseologiya (idrak haqqında təlim) irrasional biliyi əsaslandırır, sosiologiya isə cəmiyyətin ali idealını ümumdünya teokratik"^ xristian monar- xiyasında""* axtarırdı. Solovyov etikanı dini əsasda yaradırdı. İnsan o zaman əxlaqlı sayılır ki, o öz iradəsini «mütləq xeyİD>ə, yəni Allaha qulluq etməyə tabe edir. «Dini əxlaq qaydası bizdən tələb edir ki, öz iradəmizi Allahın iradəsi ilə birləşdirək. Lakin Allahın iradəsi hər şeyi əhatə edir və onunla birləşərək və yaxud onunla həqiqi razılığa gələrək, biz bu yolla qəti və ümumi hərəkət qaydası əldə edirik»."^ Şərtsiz, mütləq, varlıqüstü, yəni Allah — Solovyova görə əsl biliyin predmetini təşkil edir. Buraya yalnız mistik və ya dini qavrayış aid edilə bilər, çünki bu qavrayışdan bizim məntiqi təfəkkürümüz ağıl, təcrübəmiz isə reallıq alır. O, qətiyyətlə deyirdi ki, hər şey dini inamda və hansısa mistik görüşdə həll edilir.
Solovyova görə iqtisadi qaydalann əsas prinsipi fayda, siyasi qaydalannmkı ədalət, kilsə qaydalannınkı isə məhəbbətdir. Onla- n müvafiq olaraq «maddi», «formal» və «mütləq» başlanğıc kimi şərh etmək olar. Təbiəti Allahın əsəri hesab edən xristian görüşü ilə razılaşan Solovyov eyni zamanda bu dünyanı kamil hesab etmir və göstərirdi ki, məhz insan onu təkmilləşdirməlidir. Solovyova görə həqiqət bizim mühakimə və nəticələrimiz deyil, ümumi birliyin özünə aid olan mütləq dəyərdir. Həqiqəti qəbul etmək - subyektiv təfəkkür çərçivəsindən kənara çıxmaq, dünyada nə mövcuddursa onların hamısının birliyinə, yəni mütləqə daxil olmaqdır. Ümumiyyətlə zorakılıq və inqilaba qarşı çıxan Solovyov eyni zamanda göstərirdi ki, müəyyən şəraitdə zorakılıq əxlaqi baxımdan sadəcə olaraq zəruridir.
ekzistensialist «yeni xristianlıq» təliminin yaradıcısıdır. Onun fəlsəfi görüşləri xristian personalizmi və yaxud ekzistensializm formasında yalnız mühacirət dövründə yaranmışdı. Lakin onun fəlsəfi görüşləri hələ mühacirətə qədər artıq Rusiyada formalaşmağa başlamışdı. Berdyayev slavyanofilləri, F.Dostoyevski- ni, V.Solovyovu özünün rus sələfləri hesab edirdi. Əgər Berdyayevin dini və sosial-siyasi görüşləri rus idealist fəlsəfəsi ilə sıx bağlıdırsa, onun kulturoloji və estetik ideyaları tam məntiqi olaraq irrasionalizmin Qərbi Avropa ənənələrinə uyğun gəlir. Berdyayev XIX əsrdə rus ictimai fıkrindəki inqilabi- demokratik və materialist istiqamətləri tənqid edirdi. Filosof kommunizmi inkar edir, onu mənəvi köləlik, şəxsiyyəti kollektivə tabe edən eybəcərləşdirilmiş din hesab edirdi. O, materializmi insanı mənəvi azadlıqdan məhrum edən kollektivin təhrif olunmuş dini kimi ifadə edirdi. Berdyayevə görə Allah ruhdur, O real olaraq müqəddəslərin, mistiklərin, yüksək mənəviyyatlı adamların həyatında və insanın yaradıcılıq fəaliyyətində iştirak edir. Mənəvi təcrübəsi olan adamın Allahın varlığını məntiqi yolla sübut etməyə eh-
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|