Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kəmiyyət və keyfiyyətin qarşılıqlı şərtlənməsi qanunu.
- Əksliklərin vəhdəti və mübarizəsi qanunu.
sivilizasiya meydana gəlir. Tezis və antitezisdə olan bütün müsbət cəhətlər sintezdə birləşir. Dialektik materializm fəlsəfəsini yaradan Marks Hegelin idealist dialektikasmın əsas prinsiplərini qəbul etmiş və materializmə əsaslanan yeni dialektik metod irəli sürmüşdür. Dialektik materializmə görə dünyada baş verən proseslər arasında sonsuz dərəcədə müxtəlif əlaqələr mövcuddur, çünki varlığın tükənməzliyi predmetlər, təzahürlər və proseslər arasındakı əlaqələrin də tükənməzliyini göstərir. Proseslər arasındakı konfet əlaqələrin öyrənilməsi ilə xüsusi elmlər məşğul olur. Dialektika isə əlaqələri hərəkət və inkişafın ümumi qanunauyğunluğu kimi şərh edir və bu əlaqələri dərk etmək üçün konkret elmlərin məlumatlarına əsaslanır. Hərəkət və inkişaf prosesi həmişə obyektlər, proseslər və təzahürlər arasında qarşılıqlı təsirin olmasını tələb edir, qarşılıqlı təsir isə eyni zamanda onlar arasında əlaqə deməkdir. Dialektika nəzəriyyəsində əlaqə obyektlərin bir-biri ilə qarşılıqlı münasibəti, onların bir-birini şərtləndirməsi kimi başa düşülür. Geniş mənada əlaqə dünyanın vəhdətini əks etdirən ümumi, universal əlaqə kimi nəzərdə tutulur. Bu mənada «əlaqə» anlayışı, «münasibət» anlayışı ilə eynilik təşkil edir. Dialektik təlim tərəfdarları təsdiq edirlər ki, tarixən əjaqə kateqoriyası elmi-tədqiqat obyektinə o vaxt çevrilir ki, əşyaların tədqiqindən proseslərin tədqiqinə keçid başlayır. Onlar deyirlər ki, məhz bu mərhələdə əlaqə haqqında təlim - dialektika meydana gəlir. Dialektika, onun təmsilçilərinin fikrincə, sadəcə olaraq eyni əhəmiyyətli iki hissədən - əlaqələr haqqında təlim və inkişaf haqqında təlimdən ibarət deyil; dialektika — inkişaf haqqında bütöv təlimdir ki, burada hər şey, o cümlədən əlaqələr haqqında təlim, daha ümumi inkişaf nəzəriyyəsinə tabedir. Bu təlimə görə bütün predmetlər, onların təzahürləri, ideyalar daimi hərəkətdədir, dəyişməkdədir, daim bir sabitlik vəziyyətindən başqasına keçir. Bir sözlə onlar sabitlik ilə dəyişikliyin vəhdətidir. Dialektik materialistlər təsdiq edirlər ki, inkişafın iki konsepsiyası var: dialektika və metafizika. Metafızikİərin izahında 179 inkişaf ümumi, hərtərəfli deyil, birtərəfli götürülür. Köhnə yenini yarada bilməz, çünki köhnə qapalı dairədə fırlanır, onda elə daxili qüvvə yoxdur ki, bu dairədən kənara çıxa bilsin. Dialektikaya görə isə köhnə və yeni elə nisbi əksliklərdir ki, bir-birinə keçə bilirlər. Bu təlimə görə hərəkət və inkişafın səbəbini, qaynağını hərəkət edən obyektin daxilindəki ziddiyyətlərdə axtarmaq lazımdır. Yeni ilə köhnənin münasibəti inkişaf probleminin mərkəzində dayanır. 2. Dialektikanın əsas qanunları haqqında Dialektikanm üç əsas qanunu olduğu göstərilir: 1) kəmiyyət və keyfiyyətin qarşılıqlı şərtlənməsi qanunu; 2) əksliklərin vəhdəti və mübarizəsi qanunu; 3) inkarı inkar qanunu. Kəmiyyət və keyfiyyətin qarşılıqlı şərtlənməsi qanunu. Obyekt ona görə çoxkeyfıyyətlidir ki, bir bütöv kimi yalnız obyekt deyil, onun ayn-ayn tərəfləri, xassələri, hissələri, mərhələləri də keyfiyyət müəyyənliyinə malikdir.' Lakin bir halda ki, bütün bu tərəflər, xassələr və s. qarşılıqlı əlaqədədir, bir bütövün hüdud dərəcələri, bütöv bir keyfiyyətdə çıxış edir. Deməli, bütövün bir keyfıyyətliliyi onun tərəflərinin müxtəlif keyfiyyətlərində təzahür edir. Dialektika nəzəriyyəsinə görə obyekti bütün tərəflərdən tədqiq edən, onun keyfiyyətcə müxtəlif xassələrini, tərəflərini, inkişaf mərhələlərini üzə çıxaran idrak, predmet haqqında hərtərəfli, bütöv biliyə doğru can atır. Belə bilik obyektin müxtəlif tərəfləri haqqında biliklərin sintezi sayəsində əldə edilir. Dialektik materializm təsdiq edir ki, inkişaf kəmiyyət dəyişmələrinin tədricən yığılması və onların öz əksinə - keyfiyyət dəyişmələrinə keçməsi yolu ilə baş verir. Keyfiyyət müəyyənliyi əsaslı surətdə əşyaları təşkil edən müvafiq elementlərin kəmiyyətindən asılıdır. Fəqət hər bir kəmiyyət dəyişikliyi keyfiyyət dəyişmələrini yaratmır. Keyfiyyət və kəmiyyət müəyyənlikləri bəzi müstəqilliyə malikdir. Bu müstəqillik çərçivəsində kəmiyyət dəyişiklikləri keyfiyyət dəyişikliklərinə gətirib çıxarmır. Tədricən, fasiləsiz olaraq yığılan kəmiyyət 180 dəyişmələri müəyyən həddə çatandan sonra predmetin ölçüsünü pozur, onun sərhədlərindən kənara çıxır. Bunun nəticəsində də bir predmet keyfiyyətcə başqa predmetə çevrilir. Dialektika təmsilçiləri göstərirlər ki, kəmiyyət və keyfiyyət dəyişmələrinin qarşılıqlı olaraq bir-birinə keçməsi qanunu inkişafın mexanizmini qeyd edir, onun ayrı-ayn mərhələlərində inkişafın necə baş verməsini göstərir. Fasiləsiz baş verən kəmiyyət dəyişmələrindən fərqli olaraq keyfiyyət dəyişmələri, dialektik təlimə görə, həmişə fasiləsizliyin fasiləsi şəklində, sıçrayış formasında baş verir. Sıçrayış bir keyfiyyətin başqasına keçməsinin momentidir; sıçrayış — yetişmiş ziddiyyətlər və onların həll edilməsi nəticəsində baş verir.
görə ziddiyyət bir-birini inkar edən və bir-birini şərtləndirən əksliklərin vəhdətidir. Əksliklərin vəhdəti həmişə nisbidir, müvəqqətidir, mübarizə isə çox hallarda mütləqdir.’Əksliklərin vəhdətinin nisbiliyi - nisbi sükunət ilə, əksliklərin mübarizəsinin mütləqliyi - mütləq hərəkət ilə əlaqədədir. Dialektikada əksliklərin vəhdəti və mübarizəsi kimi ziddiyyət varlığın ümumi formasıdır. Hegel sübut edirdi ki, ziddiyyət ümumi xarakter daşıyır və dünyanı hərəkətə gətirir. Dialektik materializmə görə isə ziddiyyətlərin universallığı ondadır ki, onlar varlığın bütün sahələrində, idrak prosesinin bütün mərhələlərində fəaliyyət göstərir. Filosoflann çoxu ziddiyyətlərin mövcud olmasının əleyhinə deyil, onlann mütləqləşdirilməsinə qarşı çıxış edirlər. Onlann fikrincə sovet dövrünün filosoflarının və marksistlərin çoxunun şərhində banşmaz münaqişə modeli fəlsəfənin əsasında dayanır: həyat ağ və qara tərəflərdən ibarətdir, insanlar bizimkilər və yadlar, tamamilə doğru və tamamilə günahkar kimi iki qrupa bölünür. Barışmaz mübarizə (əslində müharibə) və əks tərəfin tamamilə məhv edilməsi münaqişənin həll edilməsinin əsas vasitəsi hesab edilirdi. Marksist leksikonunda «mübarizə» ən çox işlənilən söz idi. Bütün mülahizələrin və planların mərkəzində sinfi mübarizə, ictimai-siyasi formasiyaların və ideologiyaların
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|