Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
XV.
XX əsrdə Qərb fəlsəfəsi 1. XX əsr Qərb fəlsəfəsinin özəllikləri XIX
tədricən əsası hazırlanır, XX əsrin başlanğıcında isə həyata keçirilir. XX
özlərini klassik hesab etməsələr də, klassik fikir ilə əlaqəni kəsməmişlər. XX əsrin bir sıra görkəmli fılosoflan artıq klassik kimi tanınırlar: A.Berqson, E.Husserl, Z.Freyd, B.Rassel, L.Vit- genşteyn, C.Dyüi, A.N.Uaythed, K.Yaspers, M.Haydegger, J.P.Sartr və başqalan. Bununla yanaşı XX əsrdə fəlsəfi fikrin dayandığı təməldə bir sıra ciddi dəyişikliklər baş verdi. Ən yeni fəlsəfə irsən mənimsədiyi naturalist, metafizik və subyektiv zəmindən imtina etməyə cəhd göstərdi. Bu da klassik fəlsəfə çərçivəsindən xeyli kənara çıxa bilən yeni cərəyanların meydana gəlməsi imkanını yaratdı: fenomenologiya, hermenevtika, ekzistensia- lizm, analitik fəlsəfə, postindustrializm və b. Beləliklə, XX əsrdə fəlsəfə ən yeni cərəyanlarının təmsilçiləri simasında universal təlim rolundan imtina etməyə çalışdı. Keçən əsrdə fəlsəfi fikrin sonrakı dar ixtisaslaşması fəlsəfənin ffaqment- ləşməsinə meyli xeyli artırdı. Lakin klassik fəlsəfə ilə əlaqə qırılmadı. Fəlsəfənin mahiyyəti və müasir dünyada rolu məsələsi yenə də əvvəlki kimi əsas problem olaraq qalır. Bu məsələdə pozitivizm əleyhinə meyl daha üstündür. Bir çox görkəmli alimlərin fikrincə fəlsəfə bəşəriyyətin ondan həllini gözlədiyi problemləri başa düşmək istiqamətində səy göstərməlidir. Bu problemləri aşağıdakı kimi formalaşdırmaq olar: dünya və orada insanın yeri; fərd və bəşəriyyət; mədəniyyətlərin müxtəlifliyi və vəhdəti; dünya sivilizasiyasının gələcək taleyi; insanın mahiyyəti və onun müasir dünyada rolu; müasir qlobal problemlərin sosial-fəlsəfi təhlili. 185 2. Neopozitivizm Müstəqil cərəyan kimi pozitivizm XIX əsrin 30-cu illərində formalaşıb. Fəlsəfə ilə elmin qarşılıqlı münasibəti həmişə po- zitivistlərin diqqət mərkəzində olmuşdur. Onların əsas tezisi ondan ibarətdir ki, gerçəklik haqqında əsl, müsbət (pozitiv) bilik yalnız ayrı-ayrı konkret, xüsusi elmlərin nəticəsi kimi əldə edilə bilər, fəlsəfənin isə müstəqil elm kimi yaşaması mümkün deyil. Pozitivizmin yaradıcısı O.Kontun dediyinə görə fəlsəfənin vəzifəsi təbiət və humanitar elmlərdən ümumi nəticələr çıxarmaqdır. 2.1. Analitik fəlsəfə Pozitivizmin inkişafında yeni mərhələ - neopozitivizm (analitik fəlsəfə) XX əsrin 20-ci illərindən başlayır. B.Rassel (1872- 1970), L.Vİtgenşteyn (1889-1951), C.E.Mur (1873-1958) və başqalan analitik fəlsəfənin daha məşhur nümayəndələridir. K.Popper (1902-1994) öz fəlsəfəsini «antipozitiv» adlandırsa da, onun dünyagörüşü pozitiv ənənə sferasında qaldı. Neopozitivizm başqa fəlsəfi təlimlərdən daha çox elm və onun problemləri ilə bağlıdır. Bu təlim yarandığı vaxtdan başlayaraq əhəmiyyətli təkamül yolu keçmiş və müxtəlif adlarda öz ifadəsini tapmışdır. Neopozitivizm əvvəlcə «məntiqi ato- mizm» kimi çıxış edir, sonra «məntiqi pozitivizm» adlanır, daha sonra isə «analitik fəlsəfə» adını qəbul edir. Onun ABŞ-da da yayılan Britaniya növü «linqvistik fəlsəfə» adlanır. Neopozitivizm daxilində «elm fəlsəfəsi» meydana gəlmiş və çox geniş yayılmışdı. Analitik fəlsəfə — analitik məntiqə əsaslanan fəlsəfəni ifadə edən ümumi termindir. Bu fəlsəfə C.Lokk, D.Yum və C.Millin ingilis «empirizm»indən başlayaraq, «Vena klubu»nun məntiqi pozitivizmi və erkən L.Vİtgenşteyn və B.Rasselin «məntiqi ato- mizm»indən bəhrələnmişdir. Analitiklərin (xüsusən onun Britaniya nümayəndələrinin) fəlsəfə tarixinə münasibəti onun iki fənnə bölünməsi ilə şərt-
ləndirilir: fəlsəfə tarixi və ideyalar tarixi. Axınncı əsasən qeyri fəlsəfi fənn kimi araşdırılır və göstərilir ki, bu fənn ideyaların hər hansı sisteminin formalaşmasının konkret tarixi şəraiti ilə əlaqədardır. Analitiklərin fikrincə fəlsəfə tarixi konkret hissəciklərin və müəyyən fəlsəfi konsepsiyanın yarandığı mədəni- tarixi fonun təhlilindən azad olmalıdır. Konsepsiyanın məntiqi əsası və onun əsaslandınlması üsulu daha vacib hesab edilir.
Xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, özünün yüzillik mövcudluğu dövründə analitik fəlsəfə ciddi surətdə dəyişmişdir. Əgər bu fəlsəfə əvvəllər dil, elm, məntiq ilə maraqlanırdısa və fəlsəfi problemlərə tarixi münasibətdən daha çox sistemli münasibəti işləyib hazırlayırdısa, bu gün o əvvəllər əleyhinə çıxdığı fəlsəfəyə oxşamağa başlayır. 2.2. Məntiqi-linqvistik fəlsəfə Analitik fəlsəfənin daha son variantlan çox vaxt linqvistik fəlsəfə adlanır. Q.Frege, B.Rassel və erkən L.Vitgenşteyn sintaktika və se- mantika arasında əlaqə yaratmaq sahəsində xeyli iş görmüşlər. Q.Frege və B.Rassel əla məntiqçi idilər, onlar təbiətşünas olmamışlar. Onların əsərlərində məntiq və onun dili aparıcı sahə idi. Belə başa düşülürdü ki, yaxşı elm yaxşı məntiq deməkdir. Vitgenşteynin «Məntiqi-fəlsəfi traktat» əsərində məntiqin strukturu ilə dünyanın strukturu arasında tam uyğunluq yaratmağa cəhd göstərilirdi. XX əsrin 20-30-cu illərində dil fəlsəfi tədqiqatların əsas meydanına çevrildi, fəlsəfi problemlərin həlli isə bu və ya digər ifadələrin və onların mənasını müəyyənləşdirmək xarakteri qazandı. Fəlsəfə nəzəriyyə kimi deyil, fəaliyyət kimi qəbul edildi. Belə fəaliyyət dil ifadələrini və onların mənasını müəyyənləşdirməyə yönəldilən məntiqi analiz üçün həyata keçirilirdi. B.Rassel və L.Vitgenşteyn belə tip fəlsəfənin ilk təmsilçiləri olsa da, bu yalnız onların dühasının məhsulu deyil. Dilin fəlsəfi tədqiqatların ön planına çıxmasının dərin sosial- mədəni kökləri vardır.
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|