Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ■* Bax: Журн. «Вопросы философии», № 5,2000, с. 107. Sitat götürülüb: Дж.Пасмор. Сто лет философии. М.. «Прогресс-Традиция». 1998, с.79. 190
L.
Vitgenşteyn dili insana verilən yeganə realhq hesab edirdi. Belə halda dilin yaratdığı dünya mənzərəsi dünyanın özü ilə eyniləşdirilir. Onun dediyinə görə «fəlsəfənin məqsədi — fikri məntiqi cəhətdən aydınlaşdırmaqdiD>. O, «Traktat»da yazırdı: «Fəlsəfə fikri gərək aydınlaşdırsın və ona ciddi şəkildə hədd qoysun, çünki bunsuz fikir sanki qaranlıq və dumanlıdır» (4:112). Bu konsepsiyaya görə insanın onu əhatə edən təbii və sosial mühit ilə yeganə intellektual əlaqəsi dil vasitəsi ilə baş verir. İnsan dünya ilə başqa vasitələrlə də bağlıdır: praktiki (yazanda, əkəndə, istehsal edəndə, istehlak edəndə və s.); emosional (başqa insanlara, əşyalara, hadisələrə hansısa hissi münasibət); iradi vasitələr və s. Lakin insanın öz ağlında və ya təsəvvüründə yaratdığı dünya mənzərəsi dil ilə, onun strukturu, quruluşu və xüsusiyyətləri ilə müəyyənləşir. L.
Vitgenşteyn tədricən «Traktat»ın fundamental müddəalarının səhv olduğu fikrinə gəlir və onlardan imtina edir. «Fəlsəfi tədqiqatlar» adlı son əsərində o, «Traktat»dan fərqli fikirlər irəli sürür. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, L.Vitgenşteynin əsas mövqeyi əvvəlki kimi qalır: fəlsəfə — dilin təhlilinə yönəlmiş fəaliyyət, fəlsəfi problemlər isə — dil problemləri kimi qəbul edilir. Lakin bu çərçivədə L.Vitgenşteynin görüşləri köklü dəyişikliyə məruz qalır. Hər şeydən əvvəl o, «məntiqi atomizm» konsepsiyasından imtina edir. Məntiqi atomizmin irəli sürdüyü şərtlər: 1. Dünyanın özünəməxsus strukturu olması. 2. Strukturu dünyanın strukturunu dəqiq təsvir edən ideal dilin olması. Məntiqi atomizmə görə, dünya tamamilə sadə vahidlərdən və obyektlərdən ibarət atomar faktların cəmidir. «Fəlsəfi tədqiqatlar» əsərində L.Vitgenşteyn təsdiq edirdi ki, sadə həmişə nisbidir və şəraitdən, kontekstdən asılıdır. Mütləq sadədən danışmaq mənasızdır. Məsələni dərindən öyrənəndən sonra L.Vitgenşteyn ümumiyyətlə ideal dil anlayışından imtina etməli oldu. Onun fikrincə «ideal dil» gerçək dili o qədər təhrif edir ki, hətta onun mücərrəd modeli rolunu da oynaya bilmir.
«Fəlsəfi tədqiqatlan>da Vitgenşteyn artıq inkar etmir ki, Allah, Dünya, həyat, xeyir və şərə aid problemlər nə isə daxildə yaşanılan, yəni «mistik» təcrübədə «qavranıla» və yaxud «başa düşülə» bilər. O, yalnız əsl problemlərin əsası ola biləcək şeyləri, yəni cavab ehtimalı yaradan problemləri rədd edirdi. Elə buna görədə Vitgenşteyn öz əsərini aşağıdakı sözlərlə tamamlayır: «Nəyin haqqında danışmaq olmazsa, o barədə susmaq lazımdiD). , 3. XX əsrdə ABŞ-da fəlsəfə 3.1.
Praqmatizm Amerika filosofları Ç.Pirs (1839-1914), U.Ceyms (1842- 1910) və C.Dyüi (1859-1952) praqmatizmin əsasını qoymuşlar. Sonralar praqmatizm amerikalıların fəlsəfəyə gətirdikləri yenilik hesab edilmişdi. Praqmatizmə maraq indi də zəifləmir. Praqmatizm XX əsr Qərb fəlsəfəsinin əsas fərqləndirici əlamətlərindən biri olan insan fəaliyyəti mövzusunu bu fəlsəfəyə daxil edib və diqqətlə işləməyə çalışmışdır. Praqmatizm tərəfdarları elan edirlər ki, ənənəvi fəlsəfə əməli əhəmiyyətə malik deyil, insanların real fəaliyyəti, həyatı ilə əlaqəsi yoxdur, heç bir yenilik yaratmağa qadir deyil. Onların fikrincə praktikadan, təcrübədən kənarda heç nə yoxdur və ola da bilməz. Deməli, insanın vəzifəsi bu dünyada öz həyatını daha yaxşı qurmaq, praqmatizmin vəzifəsi isə bu işdə ona yardım göstərməkdir. Filosofların əksəriyyəti qeyd-şərtsiz elmi biliyin
əsaslandırılması prinsipini qəbul edirlər. Praqmatistlər isə göstərirlər ki, elmdə heç bir belə əsas yoxdur, bu heç lazım da deyil. Onlar «hər cür əsaslandırmadan imtina etməyin skeptisizmə (və yaxud relyativizmə) gətirməsi əqidəsini qəbul etmirdilər. Onlar hər bir tədqiqatda səhv etmək imkanının^
başlayaraq bütün praqmatistlər öz diqqətlərini elmi bilikdə cəmləyərək, mütləq (absolyut) əsaslandırmaq iddiasını təftiş və tənqid edirdilər. 189 Onların hamısı eksperimental elmi yüksəyə qaldırır və fəlsəfə ilə dəqiq elmlər arasında hər çür sədd çəkməyə şübhə ilə yanaşırdılar. Onlar təbiət elmlərinin tənqidi və eksperimental ruhunu fəlsəfəyə keçirməyə çalışırdılar».'^* Praqmatizmin yaradıcılarından biri U.Ceyms bu təlimi daha ətraflı şərh etdiyi «Praqmatizm» əsərinin (1907) «Təfəkkürün bəzi köhnə üsulları üçün yeni ad» sərlövhəsində göstərirdi ki, bu əsəri «ağılın praqmatik açıqlığını ilk dəfə öyrəndiyim C.Stüart Millə» həsr edirəm. Burada U.Ceyms praqmatizmin Britaniya empirizmi ənənəsi ilə əlaqəsini göstərir. Praqmati- stin etdiyi ilk iş odur ki, ənənəvi empirizmdə olduğu kimi, faydalı anlayışlar təcrübəyə əsaslanmalıdır, necə ki, xeyir gətirən hərəkət onun nəticəsi ilə yoxlanılır. U.Ceyms utilitarist kimi çıxış edirdi. «Rasionallıq hissi» əsərində (1879) U.Ceyms özünün əsas tezisində göstərirdi ki, insan hiss üzvlərinin verdiyi faktiki mə- lurnatlardan kənara çıxa bilməz. O, ölümündən sonra çap olunan «Radikal empirizm oçerkləri» kitabında (1912) yazırdı: «Mənim tezisim belədir ki, əgər biz dünyada guya yalnız bir ilkin maddə və yaxud material olması ehtimalından başlasaq, hər şeyin ondan ibarət olduğunu desək, əgər onu «təmiz təcrübə» adlandırsaq, onda idrakı təmiz təcrübəni təşkil edən bütün hissələrin daxil ola biləcəyi xüsusi bir münasibət kimi sadə izah etmək mümkün olardı».'” Praqmatizm ilə absolyutizm arasında yalnız xarici oxşarlıq olmadığını daha yaxşı C.Dyüinin fəlsəfəsi göstərdi. O, özünün keçdiyi yolu iki sözlə ifadə etmişdi: «absolyutizmdən eksperi- mentalizmə». Fəlsəfəyə maraq onda Hekslinin fiziologiyaya aid əsərləri ilə tanışlıqdan sonra yaranmışdı. Sonra Hegelin fəlsəfəsi ona daha çox təsir göstərmişdi. Onun fikrincə Hegel «Mən» ilə dünya, ruh ilə bədən, Allah ilə təbiət münasibətlərindəki arakəsmələri sındırdı. Bu arakəsmələr insan ruhunu yerdə qalan təbiətdən təcrid edirdi. C.Dyüinin fəlsəfəsində Hegelin göstərdiyi bu vəhdət naturalist terminlər ilə ifadə edilirdi.
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|