Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- З.Фрейд. Лекции по введению в психоанализ. Т.2, М.-Пг., 1923. с.84. Вах: З.ФреГи. «Я» и «Оно». Труды разных лет. Кн..1. Тбшшси, 1991, с.374-380. 212
- З.Фрейд. Тотем и Табу. M., «Олимп». 1997. с.49. Yenə orada, s.53. Yenə orada, s.95. Yenə orada, s.96.
tabe etmək olmaz, çünki bu, bir qayda olaraq, nervoz yaradır, hətta psixikanın pozulmasına gətirib çıxarır. Onları özbaşına buraxmaq da olmaz (bütünlüklə və bilavasitə özünün, məsələn, seksual fantaziyasını və ya təcavüzkar meyllərini təmin etmək), çünki cəmiyyət buna dözməz. Başqa sözlə, Freydə görə insan davranışının həlledici faktoru nəticə etibarilə şüur deyil, şüurdan kənarda olan şüursuzluq sferasıdır. O, yazırdı: «Bütün ruhi hadisələr mahiyyətcə qeyri-şüuruduD>.'^ Son nəticədə insan davranışının təşkilində instinktlər əsas rol oynayır. Beləliklə, şüursuzluq hər şeydən əvvəl seksual instinktlər- dən, özünün tam dəyərə malik olmamaq hissiyyatım kompensasiya etmək üçün başqalarından üstün olmaq instinktindən ibarətdir. Şüursuzluq cəmiyyətdə həm yaradıcı, həm də dağıdıcı meyllərin qaynağı ola bilər. Freydin instinkt haqqında mücərrəd nəzəriyyəsi insan davranışının özünəməxsus bölünməz bioloji və psixi stereotipi kimi anlaşılmasına və şərh edilməsinə əsaslanır. Onun fikrincə insan həyatının formalaşmasında iki ümumi kosmik instinktin olduqca böyük rolu var: Bros (seksual instinkt, həyat instinkti, özünüqo- ruma instinkti) və Tanatos (ölüm instinkti, təcavüz instinkti, de- struksiya instinkti, dağıtmaq instinkti).'^® İnsanın həyat fəaliyyətini bu iki daimi qüvvənin mübarizəsinin nəticəsi kimi təsəvvür edən Freyd hesab edirdi ki, bu instinktlər tərəqqinin əsas hərəkətverici qüvvəsidir. Freydə görə Bros və Tanatosun vəhdəti və mübarizəsi fərd varlığının yalnız sonluğunu deyil, həm də müxtəlif sosial qrupların, xalqlann və dövlətlərin fəaliyyətini əhəmiyyətli dərəcədə müəyyənləşdirir. Tabu (yasaq) adətləri ilə insanı daim izləyən, ondan əl çəkməyən nevroz arasındakı qarşılıqlı münasibəti araşdıran Freyd yazırdı: «Yekunlaşdıraq ki, hansı nöqtələrdə tabu adətləri ilə zəhlətökmə nevrozlan arasındakı oxşarlıq daha parlaq ifadə olunur: 1) yasaqların əsaslandınlmamasında; 2) daxili məcburiyyətlə onların təsdiq edilməsində; 3) onların irəliləmə qabiliyyətində və qadağa olunandan yoluxma qorxusunda; 4) onların
mərasim hadisələrinin səbəbi olmasında və qadağadan doğan dini tələblərdə».'“ Freyd öz fikrini belə ümumiləşdirir: «Çətin anlaşılsa da, biz bilirik ki, qadağa olunan işi görən, tabunu pozan hər kəs özü tabu O I UD >.'^^ Pozmayanda isə nevroz başlayır. Freyd nevrozun mahiyyətini açmağa cəhd göstərir: «...Seksual həvəsin sosial marağa üstün gəlməsi nevrozun xarakter momentidİD>.'“ «Nevrozun assosial təbiəti genetik olaraq onun ilk niyyətindən - arzuya çatdırmayan reallıqdan fantaziyanın daha xoş dünyasına meyldən doğur. Nevrotikin qaçdığı real dünyada insan cəmiyyəti və onun yaratdığı təşkilatlar hökmranlıq edir; reallıqdan qaçmaq eyni zamanda insan birliyindən çıxmaqdiD).'*’ Freydin davamçılanndan biri olan Kari Yunq (1875-1961) əsasən «şəxsi» şüursuzluq ilə iş aparan Freyddən fərqli olaraq, özünün dediyinə görə, şüursuzluğun fərddən kənar, qəbilə və yaxud kollektiv qatma rast gəldi. O, özünün psixiatrik praktikası gedişində poetik əsərlərdə, dəlilərin sayıqlamasında, şaman ayinlərində, dərin yuxuda və s. tamamilə eyni mətnləri və ya gö- zəgörünmələri üzə çıxarmışdı. Bu vəziyyət onda belə bir fikir yaratdı ki, şəxsi şüursuzluq səviyyəsindən aşağıda insan şüurunun formalaşdığı uzaq keçmişdə yaranmış psixikanın daha qədim, daha arxaik qatlan yerləşir. K.Yunq deyirdi: «Bir çox sənət adamları, filosoflar və hətta alimlər özlərinin ən yaxşı ideyaları üçün qəflətən şüursuzluq- dan meydana gələn ilhama borcludurlar. Belə materialın zəngin qaynağına çatmaq qabiliyyəti və onu effektli şəkildə fəlsəfəyə, ədəbiyyata, musiqiyə və ya başqa tapıntıya keçirmək dahi adlandırılanlann xüsusiyyətlərindən biridin).“® Neofreydizm müasir fəlsəfə və psixologiyada müstəqil cərəyan kimi daha çox ABŞ-da yayılıb. Bu cərəyanın təmsilçiləri Freydin
psixoanaliz təlimini Amerikanın sosial-siyasi nəzəriy- 156
З.Фрейд. Тотем и Табу. M., «Олимп». 1997. с.49. Yenə orada, s.53. Yenə orada, s.95. Yenə orada, s.96. 160
Хрестоматия по философии, c.301. 213 yələri ilə birləşdirməyə cəhd edirlər. Karen Homi, Harri Salli- ven, Erix Fromm və b. neofreydizmin məşhur təmsilçiləridir. Burada isə onlardan daha çox tanınan Fromm haqqında məlumat veriləcək. E.
(1900-1980) əsərlərində Freydin psixoanalizinin «inqilabi» şərhi, insan təbiətinin islaholunmaz əlaməti kimi təcavüz nəzəriyyəsi, başlanğıc qüvvə kimi instinkti həddən artıq tərifləmək və onu hər cür təzyiqdən azad etmək öz əksini tapır. Fromm göstərirdi ki, insan üçün büd, səcdəgah (idol) ya- bançılaşmış şəkildə onun özünün həyati qüvvəsini təsvir edir. Lakin sənayeləşmiş cəmiyyətdə yaşayan bizim müasirlərimizdə büdpərəstliyin forma və dərəcələri dəyişmişdir. İnsan, özünün həyatını idarə edən kortəbii iqtisadi qüvvələrin obyekti olubdur. O, öz əli ilə yaratdığı şeylərə baş əyir və özünü də əşyaya çevirir. Fromm hesab edirdi ki, insanın tələbatını sosial struktur formalaşdırmır, özünün antropoloji əsası onun mövcudluq üsulunu müəyyənləşdirir. Fromm yazmışdı: «Sosial xarakterli anlayış ictimai prosesləri başa düşmək üçün əsasdır. Xarakter - analitik sosiologiyanın dinamik mənasında - müəyyən cəmiyyətdə insan tələbatının müəyyən həyat tərzinə uyğunlaşması prosesində meydana gələn insan enerjisinin spesifik formasıdır. Xarakter - fərdin fikrini, hissiyyatını və hərəkətini müəyyənləşdirİD>.“’‘ «Azadlıqdan qaçma» kitabında Fromm praktiki olaraq bütün ölkələrin tarixində baş vermiş paradoksal bir hadisəni tədqiq edir: xalq könüllü olaraq aldığı azadlıqdan imtina edir və əvvəlkindən daha pis vəziyyətə düşür. Almaniyanın Veymar respublikasından faşizmə keçməsi Frommun belə fikrə gəlməsinə böyük təkan vermişdi. Ə .OpoMM. BercTBO OTCBoöoaw. M., 1990, c.23l. 214 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|