Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 12.3. Emil Meyersonun «yeni realizmi»
- Sitat götürülüb: А.Ф.Зотов. Ю.К.Мельвиль. Западная фшюсофпя XX века, с. 105. 218
- Yeno orada, s.l40.
- Bu - özünü özg^hşdirmədir. 2.
- Yenə orada, s. 18. Х.Ортега-и-Гассет. Избранные труды. M., «Весь Мир», 1997, с.489. Yenə orada, s.241.
əhəmiyyətini araşdırır. Santayana hesab edirdi ki, poeziyada, dində və incəsənətdə özünü ifadə etməklə insan mədəniyyət yaradıcısı kimi ali məqsədini həyata keçirir. Özünün skeptik metodunu ardıcıl olaraq həyata keçirən Santayana hesab edirdi ki, şüurun məlumatlarını mövcud reallığın obrazı kimi bizə qəbul etdirə biləcək heç bir məntiqi dəlil yoxdur. Dini inamın idrakda rolunu qəbul edən Santayana ağılı məhdudlaşdırmır və biliyi aradan götürmür. Əksinə, bütün biliyi o inam üzərində qurur: «Mən Kant kimi inama yer vermək üçün biliyi aradan götürmürəm... Əksinə, biliyin meydana gəlməsi üçün mən inamı saxlayıram; çünki fəaliyyət göstərmək zərurəti qarşısında qalan hər bir canlı varlığa inam verilib və bu inam hər bir canlının öz ətrafı ilə qarşılıqlı əlaqədə olması ilə təsdiqlənir.»'^^ Santayana təsdiq edirdi ki, mahiyyət maddi deyil, əşyalarda mövcud deyil və şüurda məhz onun özünün bilavasitə məlumatı kimi aşkar edilir.
Fransız filosofii EMeyerson (1859-1933) elm, ilk növbədə tə-biətşünaslıq və riyaziyyat tarixinin fəlsəfə fənninə çevrilməsi işində həlledici rol oynayan filosoflardan biridir. Onun fikrincə fəlsəfənin məqsədi gerçək dünyanı, «şey özündə»ni dərk etməkdə konkret elmlərə yardım göstərməkdir. Yeni kantçılıqdan fərqli olaraq o, hesab edirdi ki, «şey özündə» nəinki mövcuddur, «şey özündə» həm də dərk ediləndir. Üstəlik, fəlsəfə içində fırlandığı və oradan çıxa bilmədiyi biliklə deyil, real obyektlərin dərk edilməsi ilə məşğuldur. Müəyyən mənada belə çıxır ki, fəlsəfə reallığı dərk etməyə konkret elmlərdən daha yaxındır, belə ki, konkret elmlər idrak prosesini həyata keçirərkən biliyin intellektual formalarını və onun obyektiv məzmununu ayırmaq qabiliyyətində deyil və ya bunu mümkün olan iş hesab etmir. O, yazırdı: «Hətta empirik biliklə məhdudlaşmaq istədiyimiz anda
da, bizə qanunlan mücərrədləşdirmək lazımdır, buna görə də hadisələrin təzahürü şəraitində ierarxiya düzəltmək zəruridir (çünki, tamamilə eyni olan şəraitlər heç vaxt yenidən bərpa edilmir); bir sözlə, biz fikirləşməliyik. Beləliklə, aradan götürülməli olan faktor həmişə elmdə mövcuddur və bunun nəticəsində də elm bizim qarşımızda reallığın təbiətini açmağa qadir deyil.»’“ E.Meyerson belə nəticəyə gəlir ki, fəlsəfənin vəzifəsi xüsusi elmlərin metod və nəticələrini təhlil etməkdən istifadə edərək real dünyanı tədqiq etməkdir. 13. Xose Orteqa-i-Qassetin fəlsəfəsi Böyük ispan filosofu Orteqanın (1883-1955) ideyaları həyat fəlsəfəsi, fenomenologiya və ekzistensializmin qovşağında yaranır və spesifik ispan şəraitindən, siyasi görüşlərindən və hətta mütəfəkkirin şəxsi metodlarından kənara çıxır və universal xarakter daşıyır. Bu ideyalar müasir Qərb filosoflarının çoxuna böyük təsir göstərmiş və göstərməkdə davam edir. Orteqa fəlsəfəsinin mərkəzində tarixi inkişaf prosesinə qərq olmuş insan dayanır. Onun təklif etdiyi «həyati ağıl» nəzəriyyəsi (rasiovitalizm) Avropa mədəniyyətinin mürəkkəb şəraitində yaşayan müasir insana yol göstərmək istəyidir. Bu nəzəriyyənin yaradılmasına Husserlin fenomenologiyasının böyük təsiri olmuşdur. O, yazırdı: «Mistisizmdən fərqli olaraq fəlsəfə - elan edilmiş sirr olmağa çalışır.»“’^ Orteqanın əsas formulu belə səslənir: «Mən»-«Mən»əm və mənim vəziyyətimdir». Birinci «Mən» «insan həyatının radikal reallığıdır» və burada bütün başqa reallıqlar «kök salıbdın). İkinci «Mən» - klassik fəlsəfədəki şüur, subyektdir. O, deyirdi: «Təfəkkür fenomeninin... iki tərəfi var: bir tərəfdən o fərdin həyati zərurəti kimi meydana gəlir və subyektin fayda qanunu ilə idarə olunur, başqa tərəfdən təfəkkür şeylərə dəqiq uyğun-
167
X.Ортега-и-Гассет. Что такое философия? M.. «Наука», 1991, с. 107. 219 laşmaqda yerləşir və onu həqiqətin obyektiv qanunu idarə edir.»'^® Orteqa bəşəriyyətin keçdiyi inkişaf
mərhələlərini ümumiləşdirərək yazırdı: «Nəticə: bütün insan tarixi boyunca getdikcə daha mürəkkəb və məzmunlu formalarda dövri olaraq üç müxtəlif an təkrar olunub: 1. İnsan maddi dünyada başlı-başına atıldığını hiss edir. Bu - özünü özg^hşdirmədir. 2. Böyük səy göstərməklə insan öz daxili aləminə çəkilir, şərait üzərində hökmranlıq etmək məqsədi ilə onun haqqında ideya yaradır. Bu -
olaraq yenidən dünyaya daxil olur. Bu - hərəkət, fəallıq, praksis deməkdİD).'*^’ Orteqanın fikrincə tarixi süni yolla yaratmaq olmaz, faktlan birləşdirən ümumi cəhətləri tapmaq lazımdır. O, demişdi: «Mənim tarixçilərdən yeganə xahişim odur ki, öz elədiklərinə, praktiki olaraq həyata keçirdiklərinə ciddi yanaşsınlar, özlərinə heç bir hesabat vermədən tarixi kor-koranə əl ilə quraşdırmaq əvəzinə istənilən məkanda və istənilən zamanda özünü eyni şəkildə göstərən bizim həyatda hansısa ümumi, vahid strukturun mövcudluğu haqqında dəqiq ideyadan çıxış edərək onu şüurlu olaraq quraşdırsınlar.»*™ Fəlsəfəni «elan edilmiş sirr» adlandıran Orteqa insan ruhunu mistisizm baxımından izah edirdi. O, deyirdi: «Ruh əsl mənada o vaxt mövcud olur ki, dünyasız qalır, ondan azad olur, başqa sözlə tək qalır. Allaha yaxın olmaq üçün təklikdən başqa vasitə yoxdur, çünki yalnız tənha vəziyyətdə ruh özünün əsl varlığını tapır. Allah və Onun qarşısında tənha ruh....»*’* Orteqanın fikrincə Şərq ona görə geri qalıbdır ki, orada təfəkkür tərzi həddən artıq fərdidir, ağıldan daha çox ənənəyə əsaslanır. O, yazırdı: «Şərq adamının təfəkkürü az və ya çox dərəcədə doğru və dərin olmasından asılı olmayaraq heç vaxt subyektdən ayrılmayıb, avropalının şüurundakı fiziki qanuna
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|