Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məhəmməd Abdo
- Mustafa Əbd ər-Razik
- Bax: Философское наследие народов Востока и сопремениость. М.. «Наука», 1988. с.43. Современная философская и социологическая мысль стран Востока. М. «Наука». 1965.
- İmam Xomeyni. Vİlayəti-fəqih (islam hökuməti sistemi). Tehran, 1996, s.23. Yenə orada, s.34-35. 227
Nəinki müsəlman ilahiyyatçıları, hətta müasir dünyəvi təhsil almış alimlərin də çoxu islamın ictimai həyatda apancı rol oynadığını göstərirlər. Onların fikrinə görə islamın keçici olmayan dəyərləri indi də insan həyatının bütün sahələrində, o cümlədən iqtisadiyyatda öz əhəmiyyətini saxlayır. Quranın, peyğəmbərin hədisləri, şəriətin ideyalan müasir inkişaf mərhələsinin tələblərinə qətiyyən zidd deyil, əksinə, bu ideyalar müsəlman dünyasının iqtisadi və mədəni tərəqqisinin, hələ tarixdə misli görünməmiş yüksək islam sivilizasiyasının yaradılmasının əsası olmalıdır. Onlar göstərirlər ki, islam cəmiyyətində bütün sosial sarsıntılann aradan götürülməsi və şəxsiyyət ilə dövlət arasında ahəngdar münasibətin yaradılması üçün hər cür əsl insani şərait mövcuddur. Milli ənənələr islami dəyərlər ilə o qədər sıx əlaqədədir ki, onlan çox hallarda bir-birindən ayırmaq mümkün deyil, islami dəyərlər milli-mədəni irsin və ənənənin aynlmaz hissəsi hesab edilir.
XIX əsrin axın - XX əsrin əvvəllərində bir çox ərəb ölkələrində, xüsusən Misirdə islahatçılıq hərəkatı geniş yayılmışdı. Ərəb islahatçıları öz qarşılarına, əlbəttə, dini ehkamlar sistemi kimi islamı düzəltmək və yaxud islah etmək məqsədi qoymurdular. Məhəmməd Abdo, Abd-ər-Rəhman, əl-Kəvakibi, Rəşid Rida, Abdullah Nedim və başqaları «mömin sələflərimiz»in yoluna dönməyə, islamı sonradan edilmiş əlavələrdən təmizləməyə çağınrdılar.
Allahın iradəsinə tabe olmalıdır, kiminsə dini hakimiyyətə sahib olmasını, Allah ilə insanlar arasında vasitəçi olmasını rədd edirdi.
dirçəldilməsi zərurətini sübut etməyə çalışırdı. Əli Əbdül Rəzaq (1888-1966) isə xilafətin ümumiyyətlə islam dininə heç bir aidiyyəti olmadığı fikrində idi. «İslam və 225 hakimiyyətin əsaslan» kitabında deyirdi ki, Quranda dövlət və yaxud idarə forması kimi xilafət haqqında heç nə deyilmir. Bir sıra ərəb ölkələrinin siyasətində islam çox vaxt milli özəlliyin rəmzi kimi çıxış edir. Bununla yanaşı ərəb ölkələrinin bir çoxunda həm də milliyyətçiliyi islama zidd olan nəzəriyyə kimi inkar edən müsəlman maksimalistləri fəaliyyət göstərirlər. Onlar milliyyətçiliyi mahiyyət etibarilə milli eqoizmin təzahürü sayır, elə buna görə də onu korrupsiyaya, mənəvi pozğunluğa gətirən bir sosial bəla hesab edirlər. Maksimalistlərin dediyinə görə islam bütün insanlann bərabərliyini, millətçilik isə onlann müxtəlifliyini irəli sürür. Beləliklə, ərəb ölkələrində mənəvi irs haqqında danışarkən, üç mövqeyi ayırmaq olar: ənənəçilər, islam daxilində islahatçılar, qərbçilər. Ənənəçilərin fikrincə orta əsrlərin böyük ərəb filosoflan əl- Kindi, əl-Ərəbi, İbn Rüşd və başqalanmn yaradıcılığı fəlsəfənin zirvəsi olmuş və Qərb fəlsəfəsinin inkişafına həlledici təsir göstərmişdir. Ərəb ölkələrində fəlsəfə, onların dediyinə görə Qərbin yardımı olmadan meydana gəlib. Məsələn, Misir filosofu
Aristotelin əsərləri ərəb dilinə tərcümə ediləndən əvvəl müsəlman hüququnun (fıqxin) meydana gəlməsi «müsəlmanlarda fəlsəfi təfəkkürün yaranmasını göstərin). XX əsr Qərb fəlsəfi fikrinin ərəb ölkələrində xeyli tərəfdan olmuşdur. Lakin onlar həmin fikir cərəyanlannı öz mənəvi dəyərlərinə uyğunlaşdırmağa çalışırdılar. Məsələn, İkinci Dünya müharibəsindən sonra ərəb ölkələrində geniş yayılmış ekzisten- sializmin təmsilçilərindən biri olan misir filosofu Əbd ər- Rəhman Bədəvi (1917-2002) «millətçilik məcrəsində inkişaf edən fəlsəfi fikrin Şərq ölkələrindəki başqa həmkarları kimi müasir Qərbin subyektivist konsepsiyalarını öz xalqının dini ənənələri ilə birləşdinnəyə cəhd göstərirdi».
2.2.
sosial-siyasi görüşləri Xomeyni (1898-1989) göstərirdi ki, «islami siyasi ideal» proqramında əsas yeri sosial bərabərlik və siyasi demokratiya tələbi tutur. Onun fikrincə ölkənin ali rəhbəri ruhani olmalıir. Xomeyni inandırmağa çalışırdı ki, islam insanın həm mənəviyyatca təkmilləşdirilməsi, həm də cəmiyyətin sosial-siyasi quruluşunun müsbət istiqamətdə dəyişdirilməsi üçün əsas vasitədir. Xomeyni islam dövləti haqqında fikirlərini bir sıra əsərlərində, xüsusən «Vilayəti-fəqih» kitabında daha ətraflı şərh etmişdir. O, islamı yalnız din kimi deyil, həm də hərəkət proqramı kimi qəbul edirdi: «İslam haqq və ədalət uğrunda mübarizə aparan şəxslərin, azadlıq və müstəqillik istəyənlərin dini olmaqla bərabər mübarizlərin və istismara qarşı duran bir xalqın məktəbidİD).*’^^ Xomeyni çıxış yolunu islam dövləti qurmaqda görürdü, çünki belə dövlət Allahın iradəsini ifadə edir. Belə şəraitdə sosial-siyasi və iqtisadi problemlər maddi-texniki deyil, mənəvi, ilk növbədə islam dəyərləri sayəsində həll edilir. O deyirdi: «Onlar Merkuri planetinə, kəhkəşanlara getsələr belə yenə əxlaqiyyat, səadət və ruhi yüksəklik baxımından acizdirlər və ictimai problemlərini həll edə bilmirlər. Ona görə ki, ictimai problemləri həll etmək üçün etiqadi və əxlaqi yollar lazımdır, maddi qüdrət, sərvət toplamaq onları həll edə bilməz. Sərvət, qüdrət imana möhtacdır ki, kamil olub insanın qulluğunda olsun».*’’ 2.3.
Klassik Şərq fəlsəfəsi ilə yanaşı XIX əsrin axırları - XX əsrin əvvəllərində Türkiyədə Avropa fəlsəfəsi və sosiologiyası ilə tanışlıq getdikcə artırdı. XVIII əsr fransız maarifçilərinin görüşlərinə, O.Kont və E.Dyürkheymin sosiologiyasına meyl daha güclü idi. Universitetlərdə xüsusi fəlsəfə &irsu öyrənilməyə başlanırdı. İmam Xomeyni. Vİlayəti-fəqih (islam hökuməti sistemi). Tehran, 1996, s.23. Yenə orada, s.34-35. 227 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|