Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Мао Tszedunwt
- В.Буров. Собственным путём. Bax: Журн. «Свободная мысль-XXI”, № 1,2003, с.50. 232
sında mən onu gələcəyə dərin ümidlərlə bağlı gördüm. Türkün ölməyəcəyinə onun qədər inanmış bir adama hələ ki, təsadüf etmədim».’’^ XX əsrin əvvəllərindən başlanan bu proses - Avropa fəlsəfəsi və sosiologiyası ilə tanışlıq və ona olan maraq bu gün də davam edir.
Artıq müasir Türkiyənin bəzi universitetlərində fəlsəfə fakültələri fəaliyyət göstərir, bir çox humanitar fakültələrdə isə fəlsəfə fənləri tədris edilir. Fəlsəfənin bütün sahələrinə, onun tarixinə aid əsərlər yazılır. Həm Şərqin, həm də Qərbin klassik fılosofla- nnın, müasir müəlliflərin əsərləri türk dilinə tərcümə edilib yayılır. Xüsusi dərgilərdə fəlsəfənin aktual məsələlərinə aid məqalələr çap olunur. Türk fəlsəfə cəmiyyəti səmərəli çalışır.
XX əsrdə Çin fəlsəfəsi Çinin bütün həyat tərzinin formalaşmasında konfusiçiliyin böyük rolu olmuşdur. Çin fəlsəfəsinin müxtəlifliyi yalnız Kon- fıısi fəlsəfəsi ilə məhdudlaşmır. Bununla yanaşı ictimai fikir sahəsində başqa cərəyanlar da, o cümlədən xalq arasında kifayət qədər populyar olan buddizm və daosizm də fəaliyyət göstərir. XX əsrin birinci yansında ənənəvi və Qərb fəlsəfəsi dəyərlərinin Çin üçün əhəmiyyəti haqqında mübahisələr geniş yer tuturdu. Bu mübahisələr müxtəlif şəkildə indiyə qədər davam edir. Çində fəlsəfi irsə münasibəti üç hissəyə bölmək olar: ənənəvi, tənqidi və Çin ilə Qərb mədəniyyətinin, o cümlədən fəlsəfəsinin sintezi fikri. XX əsrin əvvəllərində artıq Çində sosializmə maraq başlamışdı. Sosialistlərin lideri Sun Yatsen (1866-1925) və b. sosializmi marksizm anlamında deyil, ümumiyyətlə bərabərlik və ədalət idealı kimi başa düşürdülər. 1949-cu ildə Çin Xalq Respublikası yaradılandan sonra Kommunist partiyası hakim partiya olur və Мао Tszedunwt (1893- 1976) rəhbərliyi altında marksist fəlsəfə təbliğ olunmağa başlayır. Мао Tszedun dialektika, inqilab, sinfi mübarizə, ziddiy-
yətlər və s. haqqında əsərlər yazır. Tədricən marksizmin Çin variantı hazırlanır, marksizmin bir çox əsas müddəalan təhrif edilir. XX əsr 70-ci illərin axın - 80-ci illərin əvvəllərində Çində islahatlar başlanan vaxt iqtisadi dəyişikliklərin siyasi dəyişikliklər ilə əlaqələndirilməsi zərurətini qəbul edənlərin sayı çoxalır. Tədricən bazar iqtisadiyyatına keçid və siyasi sistemin nisbətən demokratikləşməsi ölkəni irəli aparmaq üçün ən vacib vasitə hesab edilirdi. 1980-ci ilin avqustunda D^/ı Syaopinin (öl. 1996) partiya və dövlət rəhbərliyi sisteminin yenidənqurma proqramı ilə çıxışından sonra ölkədə geniş müzakirələr başlandı. Vaxtaşırı bu müzakirələr buıjua liberalizminə qarşı mübarizə bəhanəsi ilə dayandınlırdı. Den Syaopinin əsas müddəalan aşağıdakılar idi: «...Sosializm quruculuğunda öz xüsusi yolumuzu tutmaq, Çinin milli özəlliklərindən çıxış etmək, Çinin iqtisadi və mədəni geriliyini aradan qaldırmaq çox uzun vaxt tələb edir; bütün ictimai münasibətlərin islahatı sahəsində mərkəzi məsələ iqtisadiyyatın, məhsuldar qüvvələrin inkişafıdır; əsas dayaq elm və texnikadır; ziyalılar modernləşmə prosesinin əhəmiyyətli, bərabərhüquqlu iştirakçısıdır; sosializmdə bazar iqtisadiyyatmın olması normal, qanunauyğun hadisədir; iqtisadiyyatın idarə edilməsində kapitalist cəmiyyəti üçün xarakterik olan forma və metodlardan istifadə etmək kapitalizm yolu ilə getmək deyil; xüsusi mülkiyyət sosializm cəmiyyəti quruculuğunun aynimaz elementidir; xarici dünyaya açıq olmaq siyasəti olmadan islahatlan həyata keçirmək mümkün deyil; xarici kapital, texnika, texnologiya və idarə metodlannı təbliğ etmək vasitəsi kimi xüsusi iqtisadi zona və rayonlann yaradılması ilə hamının varlanmasını təmin etmək».*’^ İndiki dövr Çində ziyahlann bir qismi arasında neokonserva- tiv neorealizm adlanan ideya geniş yayılıb. Onlar Kommunist partiyası tərəfindən qurulan rejimin nüfuzunu müdafiə edirlər. Yeni realistlər (və yaxud yeni mühafizəkarlar) radikal, inqilabi dəyişikliklərə qarşı qəti çıxış edirlər. Onlar tədrici islahat tərəfdarıdırlar; onların fikrincə demokratiya yaxşı şeydir, lakin bu В.Буров. Собственным путём. Bax: Журн. «Свободная мысль-XXI”, № 1,2003, с.50. 232 uzaq gələcəkdə mümkündür. İndi siyasətlə deyil, konkret işlərlə məşğul olmaq lazımdır. Demokratik hərəkatı yeni realistlər gələcəyi olmayan ziyanlı bir şey hesab edirlər.
XX əsrdə Hind fəlsəfəsi Görkəmli hind-müsəlman şairi və mütəfəkkiri Məhəmməd
də Qərbin ədəbiyyatı, incəsənəti, fəlsəfəsi ilə yaxından tanış olmuşdu. Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, o, bədii və fəlsəfi yaradıcılığında daha çox islama əsaslanırdı. İqbal hesab edirdi ki, həyatı kökündən dəyişdirmək yalnız islam prinsipləri əsasında mümkündür. İqbal Hindistan Hökumət kollecində oxumuş və burada fəlsəfə magistri dərəcəsini almışdır. Sonra o, İngiltərənin Kem- bric universitetində təhsilini davam etdirmiş, Almaniyanın Münxen universitetində «İranda metafizikanın inkişafı» mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. Hindistana qayıdandan sonra o. Hökumət kollecində professor kimi fəaliyyət göstərmişdir. İqbal fəlsəfə və dinin bərabərhüquqlu olmalannı elan edir və göstərirdi ki, əgər fəlsəfənin vəzifəsi azad axtarışdırsa, di- ninki - inamdır. İqbal fəlsəfəsinin mərkəzində insan dayanır. Onun fikrinə görə Allah özünü insanda təzahür etdirir. Əgər Allah mütləq Mən kimi çıxış edirsə, insan sonu olan mənlikdir. İnsan mənliyinin Allah mənliyinə yaxınlığı sayəsində Allahın dərk edilməsi insan mənliyindən keçir. İqbalın dünyagörüşü sisteminin əsası məhəbbət fikri olduğu üçün məhz məhəbbət həqiqəti axtarmağın başlanğıc nöqtəsini təşkil edir. Onun yaradıcılığında sufizm əhəmiyyətli yer tutur. İqbal XIII əsrin böyük sufi-şairi və mütəfəkkiri Cəlaləddin Rumini özünün mənəvi müəllimi hesab edirdi. Hələ Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində radikal mövqedə dayanan bir sıra hind ziyalılanndan İqbalın fərqi onda idi ki, onun şüurunda siyasi azadlıq əxlaqi azadlıq anlayışı ilə, müasir y
233 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|