Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Новая постиндустриальная волна на Западе, с.360. 240 III
- Xristian Volf
- Parme
- • Ал-Фараби. Естественно-научные трактаты. Алма-Ата, 1987. с.231. ■ Yeno orada, s.233. 242
- ’ Ал-Фараби. Естественно-научные трактаты. Алма-Ата, 1987. с.233. * Yenə orada, s.234.
bizim şahid olduğumuz texniki innovasiyalann tərəqqisinin əksəriyyəti maddi dəyərlərdən asılılığı azaltmağa yönəlib ki, bu da onların getdikcə daha çox diversifikasiyasım və informasiya xidmətinin artmasını təmin etmək yolu ilə olur. Məhz belə xarakter innovasiyaya malikdir; onun real rolu yaradıcı biliyin meydana gətirdiyi dəyərin əhəmiyyətinin artması yolunda əldə edilən nailiyyətləri möhkəmləndirməkdir».^®’
III BOLM Ə Nəzəri fəlsəfə I. Varlıq fəlsəfəsi: ontologiya 1. Fəlsəfədə varlıq problemi Geniş mənada varlıq - bütün real mövcud olanlara deyilir, o həm maddi, həm də mənəvi ola bilər. Maddi və ideal varlıqlar arasında fərqi göstərmək zəruridir. Maddi varlığı çox vaxt mövcud olmaq, ideal varlığı isə mahiyyət adlandınrlar. Müasir ontologiyaya görə varlıq bütün müxtəlifliyi ilə mövcudat ilə eynidir. B.Rassel demişdi ki, «dünya sadəcə olaraq var, vəssalam». Deməli, biz dünyanın nə üçün mövcud olduğunu soruşmamalıyıq. Bu fikir filosoflar tərəfindən birmənalı qarşılanmır. Varlıq fəlsəfəsi təfəkkürün əsas kateqoriyalanndan biridir. Ontologiyanın predmeti - məhz antik dövrdən başlayaraq fəlsəfi təlimlərin nüvəsini təşkil edən varlıq olmuşdur. Ontologiya (yun. «ontos»-mövcud olan, «logos»-təlim) varlıq haqqında təlim deməkdir. Birinci dəfə «ontologiya» termini alman filosofu R.Hoklenius (1613) tərəfindən işlədilmişdir. Alman maarifçisi Xristian Volf (1679-1754) isə onu öz fəlsəfi sisteminə daxil edərək daha da təkmilləşdirmişdir. Fəlsəfə tarixində bir sıra filosoflar sübut etməyə çalışmışlar ki, sonsuz kainat keçici deyil, həmişə olmuş və olacaqdır; baş- qalan isə təsdiq edirlər ki, dünyanın həm zaman, həm də məkan daxilində başlanğıcı olduğu kimi sonu da var. Ayn-ayn əşyalar, canlı orqanizmlər, insanlar, onlann həyat fəaliyyəti sonludur, keçicidir. Başqa sözlə, varlıq problemi fəlsəfədə belə bir fikir ilə birləşdirilir ki, dünya ya keçicidir, ya da keçici deyil. Varlıq və yoxluq da işıq və zülmət, həqiqət və yalan, xeyir və şər kimi bir-birini inkar edərək və eyni zamanda şərtləndirərək qarşılıqlı əlaqədə meydana gəlir. Bu anlayışların hər biri 0 birisinə qarşı qoyulanda məna qazanır. Deməli, varlığın anti-
tezası - yoxluqdur. F.M.Dostoyevskinin fikrincə «varlıq yalnız 0 zaman olur ki, onu qeyri-varlıq hədələyin). Varlıq anlayışı fəlsəfənin əbədi məsələsidir və bütün fəlsəfi sistemlərdə var. Varlığın fəlsəfi kateqoriyası ilk dəfə qədim yunan fəlsəfəsində irəli sürülmüşdür. İlk materialistlər deyirdilər ki, varlıq maddi, dağılmayan və yetkin Kosmos ilə eynidir. «Varlıq» sözünü isə fəlsəfi kateqoriya kimi antik dövrün filosofu Parme- nid (b.e.ə. V-IV əsrlər) irəli sürmüşdür. Onun fikrincə varlıq hiss üzvləri vasitəsilə qavranıla bilən əşyalar dünyasından kənarda, başqa sözlə, fikirdə mövcud olan şeydir. Varlığı həqiqi mövcud olan bir şey kimi müəyyənləşdirən filosof hesab edirdi ki, varlıq öz-özünə meydana gəlməyən, məhv edilməyən, tək, hərəkətsiz, zamanca tükənməyən mövcudatdır. Varlığın heç nəyə ehtiyacı yoxdur, hissi keyfiyyətlərdən məhrumdur, ona görə də onu yalnız fikir, ağıl ilə dərk etmək mümkündür. Platon isə təbii varlığı əsl varlıq dünyasına - təmiz ideyalara qarşı qoyurdu. Aristotelə görə materiyadan tam azad, ali mahiyyət olan təmiz ağıl, varlığı ehtiva edən daimi mühərrik - Allahdır. Şərq peripatetiklərinin (əl-Fərabi, İbn Sina, Bəhmənyar və b.) ontologiyası Aristotelin zəruri və mümkün varlıqlar haqqında fikirlərinə əsasən uyğun gəlir.
Əl-Fərabi varlıq haqqında yazırdı: «Biz deyirik ki, varlıq iki növ olur. Onlardan birinə elə şeylər aiddir ki, onların mövcudluğu öz mahiyyətindən doğmur. Belə növ şeylər «mümkün varlıqlar» adlanır. Başqa növə isə elə şeylər aiddir ki, onların mövcudluğu öz mahiyyətindən doğur. Belə növ şeylər «zəruri varlıqlar» adlanır».’ Əl-Fərabinin fikrincə zəruri varlıq «mükəmməldir; o zəruri olaraq ən mükəmməl mövcudluqdur, səbəbdən - materiya, forma, fəaliyyət və məqsəddən azaddın).^ O, fikrini yekunlaşdıraraq deyirdi: «Buradan da nəticə çıxır ki, zəruri varlığın nə cinsi, nə görkəm fərqi, nə tərifi, nə də sübutu yoxdur. Əksinə, onun özü hər şeyin sübutu kimi çıxış edir. O keçici olmayan və əbədi varlıq kimi öz-özünə mövcud- •
1987. с.231. ■ Yeno orada, s.233. 242 dur...».^ «Onun əks tərəfi yoxdur, o təmiz xeyirxahlıqdır. O təmiz ağıl, təmiz ağlabatan, təmiz dərk edən varlıqdır ki, hər şey onda vəhdət təşkil edİD)."* * «Beləliklə, biz təsdiq edirik ki, şeylər ya zəruridir, ya da mümkündür. Üçüncü bölgü yoxdur. Bütün elmlər də bu fikirlərdən birinə əsaslanır, onların hamısı bu iki sahəyə aiddİD>.* İbn Sinanm da varlıq haqqında fikirləri əsasən əl-Fərabinin görüşlərinə uyğun gəlir. Sufizm (təsəvvüO fəlsəfəsinə görə maddi dünya müstəqil varlıq ola bilməz, çünki o yaradılıb, bu səbəbdən də o yalnız onu yaradan Allah sayəsində mövcud ola bilər. Məsələn, böyük mütəfəkkir, sufi-şair Cəlaləddin Rumi (1207-1273) hesab edirdi ki, yalnız bir Mütləq Varlıq var. O tək və şəriksizdir, əbədi və məkansızdır. Bütün Kainatı - canlı və cansız təbiəti, tək-tək əşyaları, cəmiyyəti, o cümlədən insanı şərti olaraq varlıq adlandırsaq da, onlar fani və keçicidir, əvvəli və axın var. Deməli, yalnız bir Varlıq və yoxluq var. Bizə nəhəng və sonsuz görünən Kainat da Allahla müqayisədə heç nədir. «Dünya sənin nəzərində böyük və nəhayətsiz görünsə də, bil ki, qüdrəti-İlahiqyə qarşısında bir zərrə də deyil».^ İntibah dövrü Avropasında maddi varlıq fikri ön plana çəkilir. XVII-XVIII yüzilliklərdəki materialist fəlsəfədə də varlıq təbiət ilə məhdudlaşır, mənəvi dünya isə varlıq hesab edilmir. Yeni dövr fəlsəfəsində, xüsusən XVIII əsrdən başlayaraq Yumun skeptisizm və Kantın transsendentalizminin təsiri altında varlıq anlayışı fəlsəfi bilikdən kənarlaşdınlır. Fixtenin və Hegelin sistemlərində mənəvi-ideal varlığa üstünlük verilir. İdeyalar dünyasını əşyalar dünyası ilə eyniləşdirən Hegel varlığın - həm idrakın, həm də gerçəkliyin başlanğıcı olan ən mücərrəd (abstrakt) kateqoriya olduğunu göstərirdi. Hegelin sistemində mütləq ideyanın inkişafı təmiz varlıq kateqoriyasından, heçlikdən və yaranmadan başlayır. Varlıq - ’ Ал-Фараби. Естественно-научные трактаты. Алма-Ата, 1987. с.233. * Yenə orada, s.234. * Yenə orada, s.415. ‘ Mevlana. Mesnevi, I (524). 243 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|