Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
Materiya ümumiyyətlə özünün konkret təzahürləri ilə yanaşı mövcud olan ayrı bir törəmə deyil. Materiya ətraf dünyanın bütün əşya və hadisələrinin cəmini ifadə edən fəlsəfi abstrak- siyadır (mücərrədlikdir). Materiya haqqında təlimin inkişafında aşağıdakı qanunauyğunluq özünü göstərir: antik elm üçün xarakterik olan materiya anlayışından, yəni materiyanı maddi varlıq hesab etməkdən -
fikirdə mövcud olan, təmiz imkan hesab etməyə keçid. Bu passiv materiyaya qarşı aktiv (fəal), qeyri-maddi forma - təbiət- üstü mənəvi qüvvə qoyulur. Yeni dövrdə təbiətşünaslığın və texnikanın inkişafı, bilavasitə hissi qavrayışla qəbul edilən aləm ilə əlaqədar olan empirik elmlərin rolunun artdığı şəraitdə materiya haqqında təsəvvürlər yenidən konkret hissi, maddi başlanğıc ilə eyniləşdirilir. Fizika elminin ən əsas problemlərindən olan materiyanın quruluşu məsələsi, maddənin getdikcə daha çox hissələrə bölünməsinə gətirib çıxartdı. Son iki yüz ildə atom və mole- kullar haqqında anlayışlar kökündən dəyişdi. Atomların quruluşu (nüvə və elektronlar), sonra nüvənin quruluşu (nuklonlar -
son 60-70 illərində isə bir sıra başqa hissəciklər kəşf edildi (pozitron, mezonlar, hiperonlar). Bu hissəciklər qarşılıqlı olaraq bir-birinə keçirlər. Bir sözlə, materiyanın quruluşunun tədqiqi hələ də davam edir. ' Materiya anlayışı materializmin əsası, başlanğıc kateqoriyasıdır və fəlsəfi fikir tarixində materializm ilə idealizm arasındakı mübarizənin mərkəzində dayanır.’V.İ.Lenin XVIII əsr fransız materialistlərinin, xüsusən Holbaxın fikirlərinə əsaslanaraq materiyaya tərif vermişdi. Onun fikrincə materiya - insan duyğula- nnda əks olunan, onlardan asılı olmayaraq mövcud olan obyektiv reallığı əks etdirən fəlsəfi kateqoriyadır. O, göstərirdi ki, materiyanın dialektik materializm tərəfindən qəbul edilən yeganə xassəsi onun obyektiv reallıq olması, insan şüurundan kənarda mövcud olmasıdır. Leninin tərifində «materiya» və «obyektiv reallıq» anlayışları sinonim kimi çıxış edirlər. Bu tərifin əsasın
da materiya kateqoriyasının başqa geniş kateqoriyaya - şüura qarşı qoyulmasıdır. Maddi o şeydir ki, şüura qarşı durur, şüurda əks olunur, ondan asılı olmayaraq mövcud olur. Nə üçün Lenin fransız materialistlərindən sonra materiya anlayışını başqa fəlsəfi kateqoriyalara deyil, məhz şüur kateqoriyasına qarşı qoyurdu? Bu sualın cavabı «fəlsəfənin əsas məsələsi» adlanan anlayışın materialist həllindən doğur. * Materializmdə «materiya» və «obyektiv reallıq» anlayışlan eyniləşdirildiyi üçün bir qədər «reallıq» anlayışını izah edək. «Reallıq» (lat. «realis») sözü şey, əşya, ümumiyyətlə öz-özlüyündə mövcud olan mənasını daşıyır. Sonralar reallıq həm maddi, cismani əşyalar, həm də mənəvi-ideal mahiyyətlər ilə eyniləşdirilir.' 'Reallıq problemi hələ çox qədim dövrlərdən filosoflann diqqət mərkəzində olmuş və bu problem ilə bağlı müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşdü. Belə ki, qədim yunan filosofu Demok- ritə görə həqiqi reallıq - atomlar və boşluqdur. Platon üçün reallıq ideal mahiyyət kimi anlayışlar dünyasıdır! Fikir tarixində reallığın başqa izahları da çox olub. Lakin indiki dövrdə reallıq problemi elmdə fundamental kəşflərlə əlaqədar xüsusi kəskinlik və aktuallıq kəsb edir. Marksist fəlsəfə baxımından bütöv sistem kimi xarici aləm, bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan və bir-birini qarşılıqlı şərtləndirən ayn-ayn predmetlərin və qanunauyğunluqlann birgə dünyası, həqiqi, gerçək reallıqdır. Obyektiv reallıq insan şüurundan asılı olmayaraq öz-özünə, şüurdan kənarda var olan, fiziki və başqa xassələri, özəllikləri olan bütün şeylərə deyilir. Pozitiv görüşləri qəbul edən təbiətşünaslar reallığı duyğula- nn verdiyi məlumat ilə eyniləşdirirlər. Vəzifə ondan ibarətdir ki, bilavasitə və hissi-əşyavi reallıqdan kənara çıxıb, hiss üzvləri ilə qavranılmayan reallığı da qəbul etmək.
Sonlu olmaq - sona doğru hərəkət etmək, məkan və zaman daxilində məhdud olmaq deməkdir. Sonsuzluq deyəndə isə biz daim keyfiyyətcə yeni yaranma prosesini nəzərdə tuturuq; bu 248 proses məkan və zamanın sonsuz olmasını, yeni sərhəd həddini qazanmaq və itirməyi əhatə edir. Bununla əlaqədar sonu olmaq - mövcudatm sonsuz dəyişmə prosesinin bir momenti- dir (bir andır). Sonsuzluq - sonu olmağın inkarıdır. Dünyanın sonsuz zaman daxilində mövcud olması əbədilik anlayışı ilə ifadə edilir. Əbədilik elmdə yalnız kainata aiddir, onun hər hansı konkret sistemi isə müvəqqəti və keçicidir. Din fəlsəfəsinə görə isə əbədi - yalnız Allahdır. Sonlu olmaq və sonsuzluq kateqoriyalan insan təfəkkürünün uzun sürən təkamülünün məhsuludur. Onların təşəkkül tapması məkan, zaman, kəmiyyət kateqoriyalan ilə sıx əlaqədə olmuşdur. Sonlu olmaqla sonsuzluq arasındakı əkslik yalnız fəlsəfi təfəkkürün formalaşdığı dövrdə başa düşülmüşdür. Əvvəlcə sonlu olmaq və sonsuzluğun keyfiyyətcə şərh edilməsi başlamışdı: onlar bir-birinə qarşı duran, keyfiyyətcə müxtəlif, bir- birindən ayn mövcud olan substansiya kimi varlığın xüsusi mahiyyəti, xüsusi tipləri hesab edilirdi. Sonsuzluğu - sonu olan bütün şeylərin əsasında duran nə isə ilk çıxış, mütləq başlanğıc kimi təsəvvür edirdilər. Sonsuzluğun kəmiyyətcə izahı qədim yunan filosoflannm çoxunun diqqətini cəlb etmişdir. Onlar sonsuz çoxluğu və prosesləri nəzərdən keçirir, sonsuz böyük və sonsuz kiçik ədədlərdən istifadə edirdilər. Orta əsr fəlsəfəsində sonu olmaq və sonsuzluq problemlərinin qoyuluşu hər şeydən əvvəl antik yunan mütəfəkkirlərinin irəli sürdükləri ideyaların dini-ilahi dünyagörüşün strukturuna daxil edilməsi ilə əlaqədə idi. Sonsuzluq ideal və insan ağlı ilə dərk edilməyən ali reallıq kimi şərh edilirdi. Böyük mütəfəkkir-sufı əl-Qəzali deyirdi ki, filosoflar dünyanın daimiliyini üç fundamental müddəa ilə əsaslandınr- lar: 1) heç nədən heç nə yaranmır, və yaxud başqa sözlə, heç nə heç nədən yarana bilməz; 2) müəyyən səbəb meydana gələndə mütləq və həmin an nəticə də meydana gəlir; 3) səbəbin başqa təbiəti var, o nəticəyə görə xaricdən gəlir. 249 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|