Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dünya
- Apriori (lat. əzəli, ilk) əvvəldən şüurda olan, təcrübədən əvvəl əldə edilmiş bilik deməkdir. 252
Əl-Qəzali, başqa sufilər kimi hesab edirdi ki, yalnız vahid Mütləq Varlıq var, o da Allahdır; bütün mövcud olanların hamısı Allah tərəfindən yaradıldığı üçün müvəqqəti və keçicidir, əvvəli olduğu kimi sonu da var. Əbədi olan - yalnız Allahdır. O məkan və zaman xaricindədir. İntibah dövründə və yeni tarixdə sonu olan və sonsuzluq kateqoriyaları çox hallarda elmi təfəkkürün silahı kimi istifadə edilirdi. Kainatın sonsuzluğu ideyası onda sonlu və sonsuzluq problemlərinin təhlilini müəyyənləşdirən mərkəzi ideya idi. Bununla yanaşı sonsuzluq ideyasına qarşı aqnostik və skeptik münasibətlər də meydana gəlirdi. Kant müəyyən mənada fəlsəfi fikrin bu istiqamətdə hərəkətini yekunlaşdırmışdı. Kantdan sonra sonlu və sonsuzluq problemi yenidən fəlsəfi problemlər arasında əhəmiyyətli yer tutdu. Hegel sonlu və sonsuzluq haqqında fəlsəfi təlimi daha da inkişaf etdirərək, ideal varlığı xarakterizə edən «həqiqi sonsuzluğu» və təbiətdə mövcud olan «yaramaz sonsuzluğu» bir-birinə qarşı qoyurdu. Marksist fəlsəfə materialist baxımından Hegel dialektikasm- dan istifadə edərək sonlu olan və sonsuzluq kateqoriyalanna tərif verir. Dialektik materializmə görə varlığın bütün formalan sonlu və sonsuzluğun vəhdətindən ibarətdir. Hər bir varlıq müxtəlif münasibətlərdə bəzən sonu olan, bəzən isə sonsuz kimi çıxış edir, yaranır və yox olur. Elə bir varlıq yoxdur ki, yalnız sonlu və yaxud yalnız sonsuz olsun. Beləliklə, sonlu və sonsuzluq kateqoriyaları elə anlayışlardır ki, reallığın ən əsas moment- lərini əks etdirir. Marksist fəlsəfə ətraf dünyanın ayn-ayn konkret təzahürlərinin və proseslərinin sonlu olması fikrini materiya və hərəkətin sonsuzluğu və tükənməzliyi ideyası ilə birləşdirir. Gerçəkliyin ayn-ayn obyektlərinin mütləqliyi və sonlu olması onlann yalnız bir tərəfidir; onların başqa tərəfi - sonsuz imkana malik olmalan, onlan tükənməz edən sonsuz proseslərdə iştirakıdır. Hər bir obyekt sonsuz olduğu qədər də sonludur. Marksist fəlsəfə sonlu olmaq və sonsuzluq kateqoriyalarının elmi idrakda yerini özünəməxsus qaydada müəyyənləşdirir. Sonsuzluq ideyası elmi idrak üçün o zaman zəruri olur ki, elm ayrı-ayrı faktları qeyd etmək nəticəsində əmələ gələn sonu 250 olanın empirik təsviri ilə məhdudlaşmır və tədqiq edilən sonlu obyektlərin təbiətini müəyyən edən ümumi qanunları meydana çıxarmaq yolu ilə gerçəkliyin nəzəri izahına keçir. İdrak prosesində obyektin qeyri-məhdudluğu o zaman üzə çıxır ki, onun sərhəddini müəyyənləşdirmək mümkün olur. Pozitivist ədəbiyyatda hər şey sonlu və sonsuzun riyazi tərifinin təhlilinə bağlanır. XX əsr Qərb filosoflarının çoxunda sonsuzluğun reallığını ümumiyyətlə inkar etməyə meyl var. Onların dediyinə görə sonsuz odur ki, onun axın fikrə gəlmir, sərhəddini görmək olmur. Bu mənada məkan və zaman sonsuzdur, çünki onlar üçün bizim müəyyənləşdirdiyimiz və ləğv etdiyimiz sərhəd yalnız bizim biliyimizin, hissi idrakımızın və düşüncəmizin sərhəddidir. Deməli, sonu olan və sonsuzluq kateqoriyaları təfəkkür vasitəsilə müəyyənləşir. 4. Dünyanın vəhdəti. Maddi və ideal Dünyanın vəhdəti probleminin həllindən asılı olaraq bütün fi- losoflan iki qrupa bölmək olar: monistlər və plüralistlər. Monist filosoflar hiss üzvləri vasitəsilə qavranılan cisimlər və onlann təzahürlərinin bütün müxtəlifliyini bir əsasdan, bir prinsipdən çıxış edərək izah etməyə çalışır, dünyanı müxtəlifliyin vəhdəti kimi qəbul edirlər. Plüralistlər isə, əksinə, şeylərin müşahidə edilən çoxluğunu izah etmək üçün dünyada bir neçə ilkin başlanğıc, bir neçə əsas olduğunu təsdiq edirlər. Monizm və plüralizm - materialist və idealist monizm və plüralizmə bölünür. Plüralizmin xüsusi, lakin geniş yayılmış variantı kimi fəlsəfə tarixində dualizmə çox təsadüf edilir. F.
ardıcıl materialist xətt zəruri olaraq belə bir fikir yaradır ki, dünyanın vəhdəti birinci növbədə onun maddiliyindədir. Dünyanın vəhdətini başqa üsullarla izah etmək idealizmə gətirir. İdealist filosofların da əksəriyyəti dünyanın vəhdəti prinsipinin tərəfdarıdır. Onlar bir mənəvi, ideal başlanğıcın olduğunu göstərirlər. Monoteist dinlər isə dünyanın vəhdətini Allahın birliyində görürlər.
Bəs ideal mənəvi dünya nə deməkdir? Materialistlərə görə ideya maddinin insan beyninə köçürülməsi nəticəsində yaranır, yəni maddi səbəb olmadan ideya yarana bilməz. Fəlsəfə tarixində bu barədə müxtəlif fikirlər var. Məsələn, Platona görə ən ümumi olan (yəni ideya) tək olan maddinin mövcudluğu üçün əsas şərtdir. Kanta görə ideya biliyin aprior'^ formasıdır. Hegel üçün mütləq ideya özü inkişaf edən obyektiv həqiqətdir (yəni obyekt və subyekt üst-üstə düşür) və bütün proseslərin yekunudur. Bir çox Şərq mədəniyyətlərində, məsələn, upanişaddan (hinduizmdən) başlayaraq - əşyavi varlığın maddiliyi illüziyadır (xülyadır), görkəmdir və onun da arxasında ideal mütləq (absolyut) durur və s. kimi fikirlər geniş yayılmışdır. Müsəlman sufilərinin fikrincə yalnız bir Varlıq var: Allah. Bütün dünya, o cümlədən insan - yaradıldığı üçün fanidir (keçici və müvəqqətidir). Deməli, Varlıq (Allah) və heçlik (bütün yaradılanlar) mövcuddur. Bu mənada dünya vəhdətdədir. Kari Popper reallığı təşkil edən üç dünya haqqında danışır: I
dünyasıdır. II Dünya subyektin təcrübəsi, yəni şüurun, fikrin, hissiyyatın və s. dərk edilən və yaxud dərk edilməyən vəziyyətidir. III Dünya insan ağlının məhsuludur, yəni mif və rəvayətlər, elmi nəzəriyyələr, incəsənət əsərləri, sosial təsisatlar dünyasıdır. Onun fikrincə, III Dünya obyektləri insanları yalnız həmin dünyanın obyektlərini yaratmağa deyil, həm də I Dünya, təbii reallığa təsir edərək onu dəyişdirir və II Dünyanın tələblərinə uyğunlaşdırır. Deməli, bu üç dünya vəhdətdədir.
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|