Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Alfred Adlerin
- 20 А.Адлер. Попять природу человека. СПб, «Академический проект», 1997, с.46. 260
- Аристотель. Сочинения. В 4-х тт., Т.2. М.. 1978. с.93. 261
4.1. Şüur və mənəvi-ruhi fəaliyyətin ali formaları: təfəkkür, yaddaş, iradə (volya), emosiya Təfəkkür dünyanın anlayışlarda, mühakimələrdə, nəzəriyyələrdə və s. fəal ifadə olunması sahəsində bu və ya digər məsələlərin həlli ilə, dünyanın dərk edilməsini ümumiləşdirən vasitələrlə bilavasitə əlaqədə olan ali şüur formasıdır. Şüur təfəkkür ilə eyni deyil. Rasional idrakdan (təfəkkürdən) başqa, insanın fərdi şüuru gerçəkliyin hiss üzvləri vasitəsilə əks olunmasını da əhatə edir (duyğu, qavrayış, təsəvvür). İnsanın emosiya və həyəcanlan da buraya daxildir. İnsan
təfəkkürünün meydana
gəlməsi probleminin bütövlükdə elmi bilik üçün fundamental əhəmiyyəti var. Öz dəyərinə görə bu problem Kainatın və Yer üzərində həyatın yaranması problemləri ilə müqayisə edilə bilər. Çünki, elm üçün bu problem də həmin problemlər kimi çətindir. Din isə bu problemləri çox sadə və asan həll edir: hər şeyi yaradan Allahdır.
etmək üçün keçmiş haqqında məlumatlan saxlamaq və yenidən hasil etmək qabiliyyətinə deyilir. Yaddaşm maddi daşıyıcısı 100 milyard neyrondur. Bir çox heyvanlarda da müəyyən dərəcədə yaddaş qabiliyyəti var. Lakin davranış determinasiyasının (zəruri səbə- biyyət əlaqəsinin) bioloji formaları şəraitində heyvanlar öz strukturuna görə çox məhdud fəallıq formalarına malikdirlər. Bu formalardan yalnız bioloji tələbatın bilavasitə ödənilməsinə gətirənlər yaddaşda qalır, qalanları isə tədricən yox olur. İnsan təfəkkürü yaddaşda saxlanılan bilikdən istifadə edilməsinə əsaslanır. Yaddaş daha çox qavrayışlardan qidalandığı üçün qavrayışlar dünyası ilə sıx əlaqədə olur. Lakin yaddaşın funksiyasını yalnız daxil olan məlumatların sadəcə olaraq qeyd olunması ilə məhdudlaşdırmaq olmaz. Əksinə, yaddaş strukturlarının iştirakı sayəsində daxil olan məlumatlann tez bir vaxtda seçilməsi, subyekt qarşısında duran həyati vəzifələrin həll edilməsi üçün lazım olan məlumatların fəal axtanşı mümkün olur. 259 Bizim indiki fikrimiz ilə onun keçmiş obyekti arasındakı vaxt boşluğu həmin obyektin yenidən dirçəldilməsi ilə deyil, fikrin bu qəbildən olan məsafəni aradan götürmək qabiliyyəti ilə doldurulur. Başqa sözlə, indi ilə keçmiş arasındakı uçurum yalnız indiki fikrin keçmiş haqqında düşünmə qabiliyyəti ilə deyil, həm də keçmiş fikrin indiki zamanda dirçəlməsi qabiliyyəti ilə doldurulur. Belə əməliyyatı həyata keçirən fikrə yaddaş deyilir. Yaddaş haqqında Avstriya psixoloqu Alfred Adlerin (1870- 1937) fikirləri də maraqlıdır. O, yazır: «...Təsadüfi və mənasız xatırlama yoxdur. Yaddaş seçicidir. Biz yalnız o halda bu və ya digər xatırlamaya qiymət verə bilərik ki, onun məqsəd və vəzifəsinin nə olduğunu qətiyyətlə deyə bilək. Soruşmaq lazım deyil ki, biz bir şeyi yadda saxlaya bilirik, başqasmı isə unuduruq. Biz o hadisələri yada salınq ki, onlan xatırlamaq konkret psixoloji səbəbə görə bizim üçün vacibdir; çünki bu xatırlama gözə görünməsə də hər hansı vacib impulsun yaranmasına kömək edir. Analoji olaraq, hər hansı bir planı həyata keçirməkdən bizi yayındıran hadisələri yaddan çıxannq».^®
üçün şüurlu olaraq müəyyən məqsədə doğru can atmasıdır. Lakin hər bir şüurlu hərəkət - iradə deyil. İradə aktında əsas məsələ hərəkətin məqsədini dəyərləndirməyi, həmin məqsədin şəxsiyyətin prinsip və normalarına nə dərəcədə uyğun gəlməsini başa düşməkdir. Volyuntarizm adlanan fəlsəfə iradəni (volyanı) insanın mənəvi həyatının bütün başqa təzahürlərindən, o cümlədən təfəkkürdən üstün hesab edir. İradə, insana öz qanunlarını diktə edən kor, ağılsız dünya başlanğıcı sayılır. Emosiya (frans. «emotion» - sarsıdan, həyəcanlandıran) insan və heyvanların daxili və xarici qıcıqlandırmalara qarşı subyektiv reaksiyasına deyilir. Belə reaksiya ləzzət almaq və yaxud əksinə, ilo-ah, sevinmək və ya qorxmaq, sevmək və ya nifrət etmək və s. formalarda təzahür edir.
4.2. Şüur və dil İnsanın həyat fəaliyyəti prosesində şüurun meydana gəlməsi ilə əlaqədar fikir və ünsiyyətin universal ifadə vasitəsi olan dil meydana gəlir və formalaşır. Dilin yardımı ilə insanlar arasında fikir mübadiləsi həyata keçirilir. Platon demişdi ki, təfəkkür «ruhun özü ilə səssiz danışması- diD>. Aristotel isə belə deyirdi: «Beləliklə, səs ahənglərində nə varsa, təsəvvürlərin qəlbdəki işarələridir, yazılardäkılar isə səs ahənglərində olanlann işarəsidir. Yazı hamıda eyni olmadığı kimi, səs ahəngləri də eyni olmur. Lakin, eyni təsəvvürlərə uyğun əşyalar eyni olduğu kimi, işarələri bilavasitə səs ahənglərindəki kimi olan qəlbdəki təsəvvürlər də hamıda eynidir».^' Platonun ideyalarından sonra başlayan və indiyə qədər öz təsirini saxlayan belə anlayış yarandı: dil və təfəkkür qırılmaz əlaqələrlə bağlıdır. Dil və təfəkkürün qarşılıqlı əlaqəsi haqqında əsas müddəalar bunlardır: 1) şüur və dil öz mənşəyinə görə qarşılıqlı əlaqədədir; 2) dil insanlann zehni fəaliyyətinin baş verdiyi maddi formadır; 3) öz-özlüyündə dil praktiki, gerçək şüurdur; onun baş funksiyası insan ünsiyyətinin ən əsas vasitəsi olmasıdır. Dili praktiki şüur adlandırarkən, hər şeydən əvvəl onun məqsədyönlü, instrumental fəaliyyətini nəzərdə tuturuq. Dilin və təfəkkürün ümumiliyi o deməkdir ki, onlar bir- birindən təcrid olunmuş şəkildə mövcud ola bilməzlər, onlar bir bütöv halında birləşiblər. Təfəkkürün belə vəhdətdəki xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o ruhi fəaliyyətin ali formasıdır və ideal hadisələr növünə aiddir. Əgər təfəkkür vahidləri (anlayış, mühakimə və s.) gerçəkliyin ideal obrazıdırsa, dilin vahidləri (söz, cümlə və s.) əşya və hadisələrin şərti obraz və modelləridir. Onlar məna (məzmun) və səslənmənin, yazılış formasının vəhdətidir. Bu vəhdətin maddi tərəfi işarədir. Dilin aşağıdakı formalanm ayınrlar: ədəbi dil, xalq danışıq dili, loru dil, ərazi dialekti, sosial dialekt. Dilin formaları daha Аристотель. Сочинения. В 4-х тт., Т.2. М.. 1978. с.93. 261 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|