Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ■‘’Bax: Журн. «Вопросы философии», № 1, 1997, c.78. Гегель. Сочинения. T.IV. M., 1934, c.99. 265
- Э.Фромм. Психоанализ и религия. В ки.: Сумерки богов. М., 1990, с. 147. 267
Bu qətiyyən 0 demək deyil ki, dil anlayışına tərif verərək fəlsəfə xüsusi elmlərin nəticələrini diqqətdən kənarda qoymalıdır və yaxud qoya biləD),^**
Ümumiyyətlə, şüurun ayrılmaz hissəsi olan mənlik şüuruna - insanın özü-özünü əks etdirməsi, özünü ətraf dünyadan ayırmaq qabiliyyəti, özünün dünyaya münasibətini, bir şəxsiyyət kimi bütövlükdə özünü, özünün hərəkətlərini, düşüncələrini, maraqlannı, ideallarını və s. başa düşmək və qiymətləndirmək daxildir. Hegelə görə mənlik şüuru öz-özlüyündə kifayət deyil, onun başqa adamın mənlik şüuru olduğunun qəbul edilməsinə ehtiyacı var. Lakin bundan sonra o öz doğruluğunu, öz varlığına inamını itirir. «Mənlik şüuru özü-özündə və özü üçün ona görə və onun sayəsində ola bilir ki, o özündə və özü üçündür, kiminsə başqasmmdır (mənlik şüurudur), yəni o nə isə qəbul olunan bir şeydir».^^ Başqa adamın mənlik şüuru ilə dialoq prosesində bizim mənlik şüuru özündən kənara çıxır, özünü başqa birisinin mənlik şüuru ilə eyniləşdirir. Yalnız bu yolla özünü başa düşmək və qarşılıqlı anlaşma mümkün olur. Biz başqasının bizə münasibətinə cavab veririk, özümüzün daxilində başqasına da belə münasibət yaradırıq. 4.4. Ağıl və düşüncə Ağıl və düşüncə - təfəkkür fəaliyyətinin iki səviyyəsini ifadə edən fəlsəfi kateqoriyalardır. Ağıl - insan ruhunun elə qabiliyyəti, elə fəaliyyətidir ki, yalnız səbəbi müəyyənləşdirməyə deyil, həm də dəyərlərin dərk edilməsinə, predmet və hadisələrin universal əlaqəsinə və bu əlaqələr daxilində məqsədəuyğun fəaliyyətə doğru yö-
nəlir. Ağılın yardımı ilə dünyanı başa düşmək cəhdinə rasio- nalizm deyilir. Orta əsr ərəb filosofu İbn Rüşd deyirdi ki, yalnız bir fəal ağıl mövcuddur - İlahi ağıl, o da fərdin intellektini fəallaşdırır. Bütün insanlar üçün bir ümumi, əbədi ağıllı Ruh mövcuddur, fərdi ruhlar isə ölür. Kanta görə, düşüncə həmişə sonlu, məhdud xarakter daşıyır, ağıl isə elə təfəkkürdür ki, sonsuz, şərtsiz və mütləq olanı tapmağa çalışır. Təfəkkür - təcrübə sahəsində vəhdəti formalaşdırmaq qabiliyyətidir. Bu qabiliyyətdə Kant iki səviyyəni ayırır: qaydalar (yəni kateqoriyalar) vasitəsilə vəhdət yaradan düşüncə və prinsiplər vasitəsilə düşüncə qaydalannın vəhdətini yaradan ağıl. Bu o deməkdir ki, ağıl hissi idrakın, təcrübənin materiallarını deyil, düşüncənin özünü təşkil edir. Kant yazırdı: «Bizim hər cür biliyimiz hisslərdən başlayır, sonra düşüncəyə keçir və ağılda qurtarır; bizdə müşahidə materialını işləyib hazırlamaq və onu təfəkkürün ali vəhdətinə çatdırmaq üçün ağıldan yüksək heç nə yoxdun>.^* Kanta görə ağıl mühakimə və əqli nəticəyə əsaslanır. Onun fikrinə görə «...ağıl xüsusini ümumidən çıxarmaq və bu xüsusini prinsiplərə görə və nə isə zəruri bir şey kimi təqdim etmək qabiliyyətidir. Beləliklə, ağıla əsas müddəalara görə hökm
qabiliyyəti kimi tərif vermək olar»; «...düşüncə qaydalar (vermək) qabiliyyətidir...».” Kant hesab edirdi ki, ağıldan yüksək heç nə yoxdur. Ağıl prinsiplər yaratmaq vasitəsidir. Məhz prinsiplər, yəni əsas məntiqi başlanğıclar yaxşı nəticə verən hər bir düşüncənin ilkin şərtidir. Prinsip, axtaran fikrin istiqamət verən momentidir. Hegel ağıl və düşüncənin dialektikasını bir qədər başqa cür izah edirdi. O, göstərirdi: «...Bizim rasional adlandırdığımız şey əslində düşüncə sahəsinə aiddir, irrasional adlandırdığımız şey isə daha çox ağıllı olmağın başlanğıcı və nişanəsidin>.”
Hegel real aləmi daxili impuls kimi ziddiyyətlərin təsiri altında inkişaf edən mütləq ağılın təcəssümü hesab edirdi. O, deyirdi ki, ağıl tarixdə şəxsiyyətüstü qüvvə kimi, şüur kimi çıxış edir, varlığı istiqamətləndirir və onu özünün xüsusi şüuruna çevirir. A.Şopenhauerə görə ağıl xüsusi, başlanğıcdan insana xas olan mənəvi qüvvə deyil. Bu insanda daha əhəmiyyətli təməlin, ilk növbədə təbii xüsusiyyətlərin sönməsinin ağır nəticəsidir. F.Nitsşe isə ağılın qabiliyyətinə qarşı daha kəskin çıxış edir. O, ağılı tor toxuyan «xəstə hörümçək» hesab edirdi. Həmin tor insan həyatını dolaşdırır, onu qurudur və cansız bir hala gətirir. Freydizmə görə isə ağıl başqa psixi hadisələrin mənfi təsiri altındadır. Freydin davamçısı E.Fromm yazmışdır: «Freyd göstərmişdir ki, insanın ən qiymətli və insani keyfiyyəti olan ağıl özü də ehtiraslann pozğun təsirinə məruz qalır və yalnız bu ehtirasları başa düşmək ağılı azad edə bilər, onun normal işini təmin edər».^‘ K.Yaspersin əsərlərində «ağıl» anlayışı almanlara xas olan qaydada qəbul edilir. Yəni «ağıl» dəqiq olaraq «düşüncə»dən fərqlənir. Yaspersə görə düşüncə ayırır, fərqləndirir, ağıl isə, əksinə, birləşdirir, bizə yalnız xüsusi biliklə kifayətlənməyi yasaq edir; elm xüsusi biliklə məhdudlaşır. Ağıl və düşüncə kateqoriyalarının dialektikasının əsasını nəzəri idrakdakı ziddiyyətlər təşkil edir. Məlumdur ki, nəzəriyyə həmişə prinsipcə sistemli xarakter daşımalıdır, lakin hər dəfə yeni ideyalann təzyiqi altında bu sistemin dağılması qaçılmazdır. Bu ziddiyyətlərdə sabitlik və sistemlik momenti - ağıl kateqoriyası ilə, dəyişgənlik və tarixilik momenti isə - düşüncə kateqoriyası ilə təmsil olunur. Beləliklə, nəzəri idrakda düşüncə və ağıl momentləri arasındakı ziddiyyət nəzəri (elmi) idrakın, bununla da ümumiyyətlə idrakın hərəkətverici qüvvəsi kimi çıxış edir. Lakin bu o demək deyil ki, ağıl və düşüncə bütün hallarda yalnız ziddiyyətdə olurlar; onlar eyni zamanda bir-birini qarşılıqlı şərtləndirirlər. Ağıl mövcud bilik Э.Фромм. Психоанализ и религия. В ки.: Сумерки богов. М., 1990, с. 147. 267 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|