Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ontologiyada
- K.Маркс и Ф.Энгельс. Сочинения. Т.42. М.. 1974. с.261. 5® Т.В.Адорно. Проблемы философии морали. М.. «Республика». 2000, с.8-9. 285
köməkliyi ilə müəyyən etmək olar (müşahidə, eksperiment və h.). Mühakimənin analitik həqiqiliyini isə yalnız terminlərin mənasını təhlil etmək yolu ilə müəyyən etmək olar. Lakin həqiqətin həm empirik, həm də analitik kriterisi son nəticədə maddi kriteriyə - praktikaya dayanır.
öz maddi və həmçinin mənəvi tələbatlarını ödəməyə doğru yönəltdikləri maddi-dəyişdirici fəaliyyəti deməkdir. Fəaliyyət anlayışı praktika anlayışından, praktika isə əmək anlayışından genişdir. Marksizmdə praktika anlayışı deyiləndə - maddi-əmək (istehsal) və ictimai-tarixi fəaliyyət nəzərdə tutulur. K.Marks, «Feyerbax haqqında tezislər»də özündən əvvəlki materializmi tənqid edərək göstərirdi ki, o inqilabi, praktiki-tənqidi fəaliyyətin əhəmiyyətini başa düşməmişdir. İnsan gerçəkliyi yalnız onu dəyişməkdə dərk edə bilər. Praktika insanın şüurlu, məqsədyönlü, yəni subyektiv fəaliyyətindən ayrılmazdır. Başqa sözlə, insan praktikası düşünülmüş yaradıcılıq və məqsədli fəaliyyət olmadan həyata keçirilə bilməz. Ümumiyyətlə, insan fəaliyyətinin tədqiqi ilə məşğul olan fəlsəfi bilik sahəsinə praksiologiya (yun. «praktikos» - fəallıq) deyilir. Sosial fəlsəfə fəaliyyəti şəxsiyyətin sosiallaşması üsulu kimi nəzərdən keçirir. Sosiologiyada fbaliyyət (sosial hərəkət) sosial orqanizmin başqalarına yönəlmiş subyektiv motivasiyası ilə xarakterizə edilən və şəxsiyyət ilə cəmiyyət arasında əlaqəni təmin edən hüceyrəsi kimi tədqiq edilir. Ontologiyada fəaliyyət insanın elə varlıq formasıdır ki, burada onun mövcudluq qüvvəsi daha yaxşı üzə çıxır. İdrak nəzəriyyəsində maddi olan hissi-əşyavi fəaliyyət nəzərdən keçirilir. Fəlsəfədə fəaliyyətə - insana xas olan və xarici aləmin məqsədəuyğun olaraq dəyişdirilməsinə yönəldilən aktivliyin xüsusi forması kimi tərif verilir. İnsan fəaliyyəti düşünülmüş, məqsədyönlü hərəkətdir. Materialistlərə görə maddi-dəyişdirici fəaliyyət insana özünü başa düşən subyekt kimi təbiətdən aynimaq imkanı verdi.
Məhz insan, tədricən özündə gerçəkliyin hissi-konkret, subyektiv obrazını toplamaq və empirik cəhətdən ümumiləşdirmək qabiliyyətini əldə etmək və inkişaf etdirmək imkanından başqa, həm də öz məzmununa görə anlayış, mühakimə və əqli nəticə, yəni fikri abstraksiya formasında tam bilik almaq imkanı qazanır. K.Marks yazırdı: «İnsan təfəkkürünün predmet həqiqiliyinə malik olması məsələsi heç də nəzəriyyə məsələsi deyil, praktiki məsələdir. Öz təfəkkürünün həqiqiliyini, yəni gerçəkliyini və qüdrətini, dünyəviliyini - insan praktikada sübut etməlidir. Praktikadan təcrid olunmuş təfəkkürün gerçəkliyi və ya gerçək olmaması haqqında mübahisə sırf sxolastik məsələdir».'*’ XX əsr Avropa filosoflarının çoxu marksizmin praktika haqqında olan fikirləri ilə razı deyil. Məsələn, fransız filosofu
haqqında demişdir: «Heç də təsadüfi deyil ki, marksist fəlsəfədə formalaşdırılan və sonralar Lenin tərəfindən nəzəri cəhətdən inkişaf etdirilən nəzəriyyə ilə praktikanın birliyi haqqında fikir, ümumiyyətlə, nəticədə hər hansı nəzəri mənadan məhrum «diamat»m kor doqmasına (ehkamına) çevrildi. Burada praktisizm görkəmində həm sonsuz irrasionalizm, həm də repressiyaya və insanı əzməyə söykənən praktika üzə çıxır».^® Praktikanın həqiqətin meyan (kriterisi) olması fikrində müəyyən həqiqət var. Lakin hər bir elmi nəzəriyyə hökmən praktikada yoxlanıla bilməz. Elmi nəzəri)^ə o halda sübut olunmuş hesab edilir ki, onun doğruluğu məntiqi vasitələrlə təsdiq edilir, yəni bir mühakimənin doğruluğu əvvəllər sübut olunmuş və yoxlanılmış mühakimənin köməkliyi ilə əsaslandı- nlır. Ancaq ən sadə həqiqətlər öz təsdiqini tez tapa bilər. Fəlsəfi həqiqətlər isə yalnız bütün bəşəriyyətin tarixi inkişaf praktikasında təsdiq edilir. Bir çox filosof və məntiqçilərin dediyi kimi həqiqətin universal kriterisi mümkün deyil. Elmi nəzəriyyədə əsas məsələ həqiqətə yaxınlaşma ideyasıdır. Bəzi fikirlər faktlara uyğun-
dursa həqiqidir, bəzi fikirlər başqalanna nisbətən faktlara daha çox uyğundursa, onlara nisbətən həqiqətə yaxın hesab edilir. Biliyin əsaslandırılması problemi idrak nəzəriyyəsinin təməlidir. Burada hər şeydən əvvəl əsl başlanğıcın, yəni biliyin təməlinin nə olduğunu aşkarlamaq tələb olunur. Elmi idrakın sonrakı inkişafının necə keçməsindən asılı olmayaraq elmin təməli sarsılmaz olmalıdır. Əgər təməl düzgün qurulubsa - bina uçmaz. Fəlsəfə tarixində həm hissi təcrübə, həm rasional intuisiya, həm də ağıl belə başlanğıc təməli olmaq iddiası ilə çıxış etmişlər. Eksperimental sınaq avtomatik proses deyil. Bir tədqiqat mərhələsində həlledici görünən eksperiment sonradan inandırıcı olmur və yaxud əksinə. Nəzəriyyəyə açıq-aydın uyğun gəlməyən eksperimentlər həmişə onlardan imtina etməyə gətirib çıxarmır. Tam müvəffəqiyyətlə hər cür sınaqdan keçmiş nəzəriyyələr bir çox hallarda əvvəllər o qədər də əhəmiyyətli hesab edilməyən uyğunsuzluğa görə rədd edilir. Son sözü həmişə alimlərin razılaşdınimış ümumi fikri müəyyən edir. Hətta bu halda da həqiqətin kriterisini obyektiv müəyyənləşdirmək çox çətin olur. Zaman keçdikcə kriterilər də dəyişif və əvvəllər razılaşdırılmış qərara yenidən baxılır. Nəzəriyyənin yoxlanılma prosesi, onun yaradılma prosesi kimi heç vaxt başa çatmır və yaradıcılıq tələb edir.
İdrak və yaradıcılıq İdealizm inandırmağa çalışır ki, subyekt xarici təsiri passiv deyil, aktiv (fəal) qəbul edir, hissi təcrübənin məlumatını idrakın öz normalanna uyğun olaraq yenidən işləyir. Deməli, idealizm insan şüurunun fəallığını tamamilə müstəqil, maddi dünyanın fovqündə duran qüvvə hesab edir. Buradan da belə nəticə çıxır ki, dünya haqqında bilik ağılın öz konstruksiyasıdır. Materializm, xüsusən marksist fəlsəfə isə tamamilə başqa mövqedə dayanır. İnsan praktiki, dəyişdirici fəaliyyət prosesində xarici aləmi əks etdirir. Şüur gerçəkliyi əks etdirmədən, onun zəruri xassələrinə və əlaqələrinə, onun dəyişməsi və in 286 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|