Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 5 К.Поппер. Логика и рост научного знания. М., «Прогресс», 1983, с.485. Х.Г.Гадамер. Истина и метод. М., «Прогресс». 1988, с.443. 289
kişafı qanununa əsaslanmadan yeni heç bir şey yarada bilməz, çünki insan öz şüurunun yaradıcı fəaliyyəti nəticəsində yeni nə yaradırsa, mövcud olan obyektiv qanunlara tabe olmalıdır. Marksistlərin fikrinə görə materialist dialektika, onun qanun və kateqoriyalarının sistemi yalnız nəzəri planda (idrakda) deyil, həm də insanın gerçəkliyə praktiki münasibətində özünü göstərməlidir. İdrak prosesində insan fərdin malik olduğu bütün informasiyadan istifadə edir, məsələnin şərtlərinə açıq şəkildə daxil olmayan məzmunu açır, onu məlum olan biliklə müqayisə edir, öyrənir, problem vəziyyəti yenidən dəyişir və məsələnin həllinə başlayır. Təfəkkür vasitəsilə insan yalnız yeni bilik yaratmır, həm də onun sonrakı inkişafı üçün yeni metodlar hazırlayır. Bu yolla həyata keçirilən vəzifələrin dairəsi genişlənir. Bu o deməkdir ki, insan təfəkkürü yaradıcı xarakter daşıyır. Yaradıcılıq subyekt ilə obyektin elə qarşılıqlı təsiridir ki, burada subyekt fəaldır, xarici aləmi dəyişdirir, obyekt isə subyektin öz fəaliyyətini yönəltdiyi şeydir. Obyektin xüsusiyyəti həmin fəaliyyətin xarakterini müəyyənləşdirir. Bununla yanaşı yaradıcılıq həm də subyektin özünün dəyişməsi, onun mənəvi və fiziki qabiliyyətinin inkişafı deməkdir. İdrakın fəaliyyət vəzifələri ilə əlaqəsi onun axtarmaq və tədqiq etmək xarakterini müəyyənləşdirir. İdrak həm də problem xarakteri daşıyır. Öz fəaliyyətində subyekt varlığın əvvəllər ona məlum olmayan yeni tərəfləri ilə, yeni-yeni problemlər ilə qarşılaşır. Problem elmi nəzəriyyənin yalnız yaranmasının başlanğıcı deyil, o eyni zamanda nəzəriyyənin inkişafı prosesinə daxil edilir. Yeni biliklərin meydana gəlməsi ilə əlaqədar elm daimi hərəkət vəziyyətindədir. Bu mənada elmi - yeni biliyin meydana gəlməsi sahəsi hesab etmək lazımdır. Çünki idrak subyektin aktiv fəaliyyəti olduğu üçün ondan böyük zehni və emosional gərginlik tələb edir. Bütün əmək sahələri kimi elmi idrak fəaliyyəti də yaradıcı, pozitiv əməkdir. Bir cəhəti də xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, elm konkret şəxsiyyətlər, yaradıcı adamlar tərəfindən yaradılır. Yaradıcılıq 287 sahəsi kimi elmdə şəxsiyyətin rolu olduqca böyükdür. Böyük elmi məktəblər böyük alimlərin ətrafında yaranır. Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, öz-özlüyündə qabiliyyət, istedad, tərbiyə, təhsil insanı yaradıcı etmir. Tarixdə elə hallar məlumdur ki, bəzi böyük yaradıcılar sözün ümumi mənasında o qədər də mədəni, tərbiyəli adamlar olmamışlar. Belə bir paradoksu müşahidə etmək olar: insan geniş biliyə malik ola bilər, kəşflər edər, elmi irəli aparar, ancaq eyni zamanda ümumiyyətlə məhdud, təkəbbürlü, saxta və yaxud sadəlövh ola bilər.
2. Elmi idrak və onun metodları 2.1. Elmi idrakda ideya, problem, hipoteza, konsepsiya, nəzəriyyə anlayışları İdeya (yun. «idea» - görünən şey, obraz) «məna», «əhəmiyyət», «mahiyyət» anlayışlannı ifadə edən fəlsəfi termindir. İdeya real (istər maddi, istərsə də mənəvi) hadisələri başa düşmək formasıdır. İdeyada fikrin məzmunu ilə faktların daha dolğun uyğunluğu baş verir. Reallığın öyrənilməsi və insan qarşısında praktiki vəzifələrin qoyuluşu ideyanın xüsusiyyətini müəyyənləşdirir. Bəzi fəlsəfi sistemlərdə ideya çox geniş rriənada insanm bütün mənəvi dünyasını idarə edən ruhun ən fəal fenomeni kimi şərh edilir. Problem (yun. «problem» - maneə, çətinlik, vəzifə) idrakın inkişafı prosesində meydana çıxan və həll edilməsi mühüm əməli və ya nəzəri maraq kəsb edən məsələ və ya məsələlər kompleksinə deyilir. Başqa sözlə, elmi problem obyekt, onun əsaslandırılması haqqındakı bilik ilə yeni empirik məlumatlar arasında baş verən və keçmiş nöqteyi-nəzər ilə izah edilə bilməyən ziddiyyətdir. Problemlər fundamental (nəzəri) və tətbiqi (texnoloji) hissələrə bölünür. Belə bölgü, əlbəttə nisbidir. Çünki müasir elmdə idraki və tətbiqi aspektlər getdikcə daha çox bir-birinə nüfuz edir.
K.Popperə görə «...elm problemlərdən başlayır və sonra isə onlarla rəqabətdə olan və tənqidi dəyərləndirilən nəzəriyyələrə doğru inkişaf edin>.^‘ Belə fikir hermenevtika təmsilçisi X.Hadamerin kəskin etirazına səbəb oldu. O, sübut etməyə çalışırdı ki, problemlər alternativ fikirlərlə, dəlillərlə həll edilə bilməyən ən ümumi məsələlərə aiddir. Ona görə də Hadamer problemi «sual və cavab məntiqi vasitəsilə» anlamağı tənqid edirdi.^^ Bizim nəzəriyyələr tarixən bizim problemlərdən əvvəl gəlir. Lakin elm müşahidələrdən deyil, yalnız problemlərdən başlayır. Nəzəriyyələr bizi çətinliklərə və ziddiyyətlərə gətirib çıxaranda adətən problemlər meydana gəlir. Ziddiyyətlər isə bəzi aynca nəzəriyyədə, yaxud iki müxtəlif nəzəriyyənin və yaxud nəzəriyyə ilə müşahidənin toqquşduğu vaxt yaranır. Məhz problem bizi öyrənməyə, biliyimizi inkişaf etdirməyə, eksperiment keçirməyə və müşahidə etməyə məcbur edir. Elm bir problemdən başqa problemə, dərin olmayan problemdən daha dərin problemə keçməklə tərəqqi edir. Hipoteza (yun. «hypothesis» - əsas, ehtimal, güman) elə elmi ehtimaldır ki, həqiqiliyi hələ sübut tələb olunur. Hipote- zanın zəruriliyi onunla şərtlənir ki, qanunlar bilavasitə ayn- ayrı faktlarda üzə çıxarılmır, çünki mahiyyət heç vaxt əşyanın səthində olmur. Hipoteza - müəyyən fakt və hadisələri doğuran səbəblər haqqında əsaslandırılmış, elmi cəhətdən nizamlanmış məlumatlara zidd olmayan fərziyyəyə deyilir. Hipoteza öyrənilən hadisənin səbəbini tam dəqiqliklə üzə çıxarmaq çətin olduqda və yaxud qətiyyən mümkün olmadığı hallarda irəli sürülür. Hipoteza məntiq qanunlarına uyğun olaraq obyekt və onun vəhdətini fikirdə yenidən yaratmaqdır. Deməli, hipoteza elmi problemin məntiqi yolla həll edilməsidir. Hipoteza nəzəriyyə ilə müqayisədə obyekt haqqında ehtimal olunan bilikdir. Hipotezanın əsas xüsusiyyəti onun güman xarakteri daşımasıdır. Biz bilmirik ki, hipoteza həqiqət və ya yanlış olacaq. 5' К.Поппер. Логика и рост научного знания. М., «Прогресс», 1983, с.485. Х.Г.Гадамер. Истина и метод. М., «Прогресс». 1988, с.443. 289 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|