Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə

ciddi məntiqi struktura malik olmalıdiD>,^* Başqa sözlə, «nəzəri 

sistem  özlüyündə  müşahidə  edilmiş  faktlann  sadə  yığını  deyil, 

onlann həmçinin məlum olan başqa faktlara məntiqi yolla çıxa- 

nlan  münasibətidir.  Həmin  nəzəriyyənin  empirik  cəhətdən  nə 

qədər doğru olması bizə göstərir ki, hansı empirik faktlar indiki 

şəraitdə  müşahidə  edilə  bilən>.®^  Fikrini  inkişaf  etdirərək 

T.Parsons elmi biliyin yalnız təcrübə əsasında yarandığını sübut 

etməyə  çalışır  və  yazırdı:  «Bütün  deyilənlərdən  elmi  biliyin 

inkişaf  problemlərinin  ümumi  tərifi  çıxır.  Elmi  bilik  empirik 

faktlar haqqında biliyin artması, faktların belə məcmuunun nəzəri 

izahının  dəyişməsi  ilə  bağlıdır,  deməli,  bu  faktlar  haqqında 

ümumi  xülasələrin  dəyişməsi  və  bundan  heç  də  az  olmayaraq 

nəzəri sistemin strukturunun dəyişməsi ilə bağlıdır. Empirik fakt 

haqqında  ümumi  müddəalar  ilə  nəzəri  sistemlərin  məntiqi 

elementləri  və  strukturu  arasında  daxili  qarşılıqlı  əlaqəyə  də 

xüsusi diqqət yetirmək lazımdiD>.^“ 

Yaxşı  nəzəriyyəni  pis  nəzəriyyədən  fərqləndirməyə  imkan 

verən  bəzi  kriterilər  (meyarlar)  mövcuddur.  Bunlar:  1) 

nəzəriyyənin  müxtəlif  hissələri  arasında  daxili  uyğunluğun, 

uzlaşmanın; 2) nəzəriyyənin nəyi izah etmək iddiasındadırsa, onu 

həqiqətən  izah  etmək  qabiliyyətinin  olub-olmaması  ilə 

müəyyənləşdirilir. 

Nəzəriyyə  haqqında  müxtəlif  görüşlər,  müxtəlif  fikirlər 

mövcuddur. Onlardan bir neçəsini göstərək: alim həmişə həqiqi 

nəzəriyyəni tapmağa doğru can atır, yəni dünyanın elə təsvirini 

tapmaq istəyir ki, həmin təsvir həm də müşahidə edilən faktların 

izahı olsun. Deməli, faktlann təsviri nəzəriyyədən çıxarılmalıdır; 

alim elmi nəzəriyyəni tam əsaslandırmağa nail ola bilər; bu elə 

əsaslandırma  olmalıdır  ki,  ağılla  əsaslandırıla  biləcək  heç  bir 

şübhəyə yer qalmasın; əsl elmi nəzəriyyələr şeylərin mahiyyətini 

və  ya  «əsl  təbiətini»,  yəni  təzahürlərin  arxasında  yerləşən 

reallıqları təsvir edir. Belə nəzəriyyələrin sonrakı izaha ehtiyacı 

yoxdur və buna yol verilmir; çünki onlar 

Yenə  orada,  s.48. 

Yenə orada, s.49. ' 

Yenə orada, s.53. 

293 

---

qəti,  son  izahdır,  onlan  arayıb  üzə  çıxarmaq  alimin  son 

məqsədidir. Bununla əlaqədar hələ əl-Fərabi demişdi: «Aksiden- 

siyanı'^'  beş  hiss  üzvü  qavrayır,  onlar  arasında  heç  bir  vasitəçi 

yoxdur; məsələn, göz özü sərbəst olaraq rəngi qavrayın).**^ O, 

təsdiq  edirdi:  «Substansiyanı  yalnız  ağıl  qavrayır,  özü  də  aksi- 

densiya ağıl ilə substansiya arasında birləşdirici həlqə kimi çıxış 

edir. Ağıl dərk edir ki, rəngin arxasında nəsə bir rənglənən, səsin 

arxasında  nəsə  bir  eşidilən  şey  var.  Başqa  duyğular  da 

belədir».**^ 

Nəzəriyyənin əsas funksiyalarına aşağıdakıları aid etmək olar: 

1)  sintetik  funksiya  -  ayrı-ayrı  doğru  biliklərin  tam,  bütöv 

sistemdə  birləşdirilməsidir.  Nəzəriyyə  biliyin  ali  forması  və 

tədqiq  edilən  obyektin  daha  tam  ifadəsidir.  Elmi  idrak  prosesi 

yalnız  0  halda  məntiqi  cəhətdən  başa  çatmış  hesab  edilir  ki, 

faktların  empirik  təsvirindən  ümumi  nəticələrə,  ayrı-ayrı 

hadisələr 

arasında 

zəruri 

və 

qanunauyğun 

əlaqələri 

müəyyənləşdirməyə,  mövcud  sahədə  edilən  kəşflərdən  vahid 

birləşdirici başlanğıca keçid  baş verir;  2) metodoloji  funksiya  - 

nəzəriyyə əsasında tədqiqat fəaliyyətinin müxtəlif metodlarının, 

vasitə  və  üsullannın  formalaşmasıdır;  3)  əvvəlcədən  görmək 

qabiliyyəti  funksiyası;  4)  praktiki  funksiya  -  nəzəriyyənin 

praktikada tətbiq edilməsidir. 

K.Popper  isə  üstünlüyü  bu  kimi  nəzəriyyələrə  verirdi:  daha 

çox  miqdarda  məlumat  verən,  yəni  daha  dərin  məzmuna  malik 

olan; məntiqi cəhətdən daha düzgün olan; daha çox izah etmək və 

əvvəlcədən demək qüvvəsi olan; və müşahidə yolu ilə müqayisə 

etməklə daha ciddi yoxlanıla bilən nəzəriyyə. 

Empirik  idrak  və  nəzəriyyə  bir-birini  şərtləndirir  və 

tamamlayır,  varlığın  dərk  edilməsinin  vahid  prosesini  yaradır. 

Nəzəriyyə  elə  alətdir  ki,  sınaqdan  keçirilməsi  onun  tətbiq 

edilməsi prosesində baş verir və faydalılığı tətbiq ediləndən sonra 

əldə edilən nəticə ilə ölçülür. Nəzəri tədqiqatlann cəmiyyətə nə 

vaxt bilavasitə fayda gətirəcəyini o saat demək mümkün ol- 

Aksidensiya (lat. «accidensiya» - hadiso, təsadüO substansiyaya (lat. mahiyyot, əsas), yəni əsas 

mahiyyətə zidd olan təsadüfi, əsas olmayanı ifadə edən fəlsəfi termindir. 

^ Al-Farabi. Estcstvenno-nauçnıc traktatı, s.91. 

Yenə orada, s.91-92. 

294 

---

masa  da,  onların  aparılması  davam  edir;  çünki  bu  tədqiqatlar 

insanın  elmi  dünyagörüşünə  qiymətli  hədiyyə  olmaqla  gec-tez 

praktiki nəticələrə gətirən qaynaq ola bilərlər. 

Beləliklə, vahid idrak prosesi iki əsas momentə bölünür: hissi 

və rasional idrak. Bu momentlərin əsasını obyektin əks tərəfləri - 

xarici və daxili tərəfləri təşkil edir, yəni görünən, təzahür edən və 

görünməyən, hiss edilməyən tərəfi. Bu o deməkdir ki, idrak iki 

mərhələdən keçir: təzahürdən, hiss üzvləri vasitəsilə və hissi idrak 

formalarında əks olunan mərhələdən - mücərrəd təfəkkürün zəruri 

fəaliyyəti nəticəsində mahiyyəti, yəni obyektin daxili, zəruri, əsas 

tərəflərini  və  əlaqələrini  üzə  çıxaran  mərhələyə  keçir. 

Biliksizlikdən  biliyə  keçid  gerçəklik  haqqında  bilavasitə  bilik 

verən  hiss  üzvlərinin  yardımı  ilə  obyektin  dərk  edilməsindən 

başlayır. 

Mücərrəd  (abstrakt)  təfəkkür  idrakın  ən  yüksək  mərhələsi 

kimi  çıxış  edir.  Mücərrədlik  (abstraksiya),  yəni  anlayış, 

kateqoriya,  qanun  və  s.  yaradarkən  təfəkkür  başlanğıc  material 

kimi hissi idrak mərhələsində əldə edilmiş məlumatlardan istifadə 

edir.  Ona  görə  də  hər  cür  mücərrədlik  son  nəticədə  öz  daxili 

qanunauyğunluqları  ilə  yanaşı  həm  də  hiss  üzvlərinin  verdiyi 

məlumatın təhlili əsasında meydana gəlir. 

Məntiqi  təfəkkür  təzahürü  dərk  etməkdə  də  mühüm  rol 

oynayır, mahiyyətin dərk edilməsi isə yalnız mücərrəd təfəkkür 

mərhələsində  baş  verir.  Lakin  mücərrəd  təfəkkür  ümumiyyətlə 

hər hansı hissi-empirik material olmadan da həyata keçirilə bilər. 

Konkret idrak aktlarının hamısı hissi idrakdan başlamır. Müasir 

tədqiqatçı əvvəllər tərtib edilib formalaşmış mücərrəd nəzəriyyə 

və  prinsiplər  ilə  silahlanır  və  öz  tədqiqatını  birbaşa  mücərrəd 

təfəkkürdən  başlaya  bilir;  belə  hallarda  idrak  mücər-  rədlikdən 

təcrübi məlumatlara doğru hərəkət edir. 

Yuxanda  deyildiyi  kimi,  nəzəri  səviyyə  empirik  səviyyə  ilə 

üzvi  əlaqədə  olsa  da,  nəzəri  aparatın  formalaşması  təfəkkürün 

məntiqi mücərrədliklə nisbətən sərbəst hərəkət etməsi üçün şərait 

yaradır,  və  beləliklə,  idrakın  təzahürdən  mahiyyətə  doğru 

hərəkətini məntiqi səpkidə, yəni məntiqi kateqoriyalar vasitəsilə 

tədqiq etməyə imkan yaradır. 

295 

---