Ona görə də, iqtisadi-ekoloji coğrafi tədqiqatın mühüm vəzifələrindən
biri də tarixi inkişafın mövcud sosial-iqtisadi situasiya ilə şərtlənən və
ekoloji ziddij^ətlərin artmasına imkan verən qanunauyğunluqların
sosial-iqtisadi mexanizmini və əlaqələrini aşkara çıxartmaqdır. Şübhəsiz ki,
məhsuldar qüvvələrin səmərəli istifadə edilməsi və iqtisadi-ekoloji
problemlərin nəzəri-metodoloji konsepsiyalarının hazırlanmasında ən
başlıca mənbələrdən biri də qabaqcıl xarici ölkələrin alimlərinin tətbiq
etdikləri ayrı-ayn tədqiqat metodlarından yaradıcılıqla istifadə edilməsidir
və o işlərə tənqidi yanaşmaqla bütövlükdə əsas qanunların mahiyyətini
dərindən açacaqdır.
Tədqiq edilən problemin nəzəri-metodoloji əsasını Azərbaycan və
xarici ölkələrin alimlərinin ədəbi}^at mənbələrinin,
elmi-tədqiqat işlərinin,
layihə və planlaşdırma materiallarının təhlili, həmçinin müxtəlif metodiki
materiallar, normativlər və təqdim edilən kitabın müəllifinin apardığı
tədqiqat işləri təşkil edir. Bununla əlaqədar iqtisadi-ekoloji problemlərin,
nəzəri metodoloji əsaslarının tədqiqində rolu olan Baranski N.N. [1956],
Kolosovski N.N. [1969], Sauşkin Y.Q. [1963], Kolosnik S.V. [1970],
Anuçin V.A. [1972], Armand D.L. [1966], Dmitryevski Y.D. [1978], İzrael
Y.A. [1977], İsaçenko A.Q. [1970], Komar İ.V. [1990], Lavrov S.V.
[1975], Mints A.A. [1977],RaybçikovA.M. [1976],FyodorovE.K. [1980],
Balatsko O.F. [1975], QofmanK.Q. [1985], LemeşyevM.Y. [1977], Oldak
P.Q. [1980], Reymars N.F. [1993], Davidoviç V.Q. [1982], Lanpo Q.M.
[1985], Xoryev V.S. [1993], Ford D. [1982], Ayzard V. [1976], Kabberlend
C. [1978], Leontyev V. [1982] və başqa tədqiqatçıların işlərini göstərmək
olar.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, son illərdə cəmiyyət və təbii mühitin
qarşılıqlı təsirinin müasir konsepsiyalarının əsaslı mövqeyi, Azərbaycan
Respublikası hökumətinin qəbul etdiyi qanunlarda,
sərəncamlarda və digər
məlum sənədlərdə yaradıcılıqla inkişaf etdirilmişdir. Müstəqil Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiyasında öz əksini tapmışdır.
Azərbaycanda regionların konseptual inkişafının
elmi-nəzəri
14
narda təsdiq edilə bilməz və hər hansı bir təbii obyektin tədqiqinin
coğrafiliyi onun insan fəaliyyəti ilə əlaqəli öyrənilməsindən ibarətdir [154].
Bu ideyanı nəzərə alaraq deyə bilərik ki, ekoloji problemlərin həlli zamanı
regionlann bütövlükdə təbii və sosial-iqtisadi şəraiti qabaqcadan
öyrənilməlidir. Əldə edilmiş məlumatlann əlaqəli təhlili nəticəsində
yaranmış ekoloji problemlərin həllinin hansı istiqamətdə aparılması
asanlaşar və görülən işlərin səmərəliliyi artar. Nəticədə coğrafiya ətraf
mühitin ahəngdar inkişafını idarə edən konstmktiv elmə çevrilir.
Tərəfimizdən apanlan tədqiqatda iqtisadi-ekoloji coğrafi sistem
konsepsiyasını öyrənərkən coğrafiyanın elmi-nəzəri müddəaları əsas kimi
götürülmüş və alınan nəticələrdən kompleks formada istifadə edilmişdir.
İqtisadi ekoloji coğrafi problemləri təhlil edərkən istehsalın səmərəli ərazi
təşkili prinsiplərinə - ərazi-istehsal kompleksi (tsiklər) metodologiyasına
konstruktiv yanaşma prinsiplərinə üstünlük verilməsini düzgün hesab
edirik.
İqtisadi-ekoloji coğrafiyanın inkişafına a) müəyyən ərazidə mövcud
olan coğrafi şəraitin, b) sosial-iqtisadi zəminlərin, c) texniki-iqtisadi
amillərin təsirini aydınlaşdırmaq hər şeydən əvvəl indiki zamanda onların
təşkilini, müasir və gələcək coğrafiyasının formalaşmasını aşkar etməkdir.
Bunun təhlili üçün başlıca ərazi obyektini regionlar təşkil edir. Çünki
onlarda iqtisadi-ekoloji potensialın mühüm sahəvi və ərazi stmkturlan
cəmlənmişdir. Bu qeyd edilənlərin içərisində ən dinamiki amillərdir.
Onlardan cəmiyyətin inkişafının hər mərhələsində elmi-texniki tərəqqinin
bütün nailiyyətlərindən böyük dərəcədə istifadə edilir.
Texniki-iqtisadi
amillər
maddi
istehsalın
texniki-iqtisadi
xüsusiyyətləridir, onun təşkilinin texnologiyası və idarə edilməsidir.
Amillər birinci növbədə sənayedə əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsini
müəyyən edir. Texniki-iqtisadi amillərin təkmilləşdirilməsi hesabına
xammalın, enerjinin, əməyin, ətraf mühitə təsirin və s. məsrəfləri azalır.
Həmçinin məhsul vahidinin hazırlanmasına sərf olunan vaxtın ümumi
miqdarını qısaldır.
Buna görə də, iqtisadi-ekoloji coğrafi sistemin
təhlilində tex
16