A n a r H əsənli
təsirləri stimullaşdıran əsas vasitələr kimi çıxış edir. Ona görə də
submədəniyyətlər əsasən XX əsrin - «sənaye» cəmiyyətinin
(industrial) törəmələridir. İlk dəfə Qərb ölkələrində müşahidə olunan
bu mədəni proseslər sonralar bütün dünyada yayıldı və müxtəlif
ölkələrdə fərqli submədəniyyətlər qeydə alındı. Hal-hazırda dünyada
eyni zamanda yüzlərlə submədəniyyət və həyat stilləri mövcuddur.
Bu baxımdan Azərbaycan da istisna deyildir. Lakin burada
özünəməxsus cəhətlər vardır. Belə ki, əhalinin xeyli hissəsinin
cəmləşdiyi ölkə paytaxtı istisnasız aparıcı mövqeyə malikdir və bu,
hər sahədə istər iqtisadi və siyasi, istərsə də sosial və mədəni
sahələrdə hiss olunur. Buna görə də paytaxt Bakı həm də müasir
etnomədəni meyillərin və sosial-psixoloji təzahürlərin meydana
çıxdığı bir ctnososial orqanizm funksiyası yerinə yetirir. İnteqrasiya
və toqquşm a m eyilləri dünyanın dərin transform asiyası,
postindustrial cəmiyyətin yaranması şəraitində baş verir və böyük
tarixi keçidin sonunu və xarakterini əvvəlcədən müəyyənləşdirir.
Qloballaşma və sivilizasiyaların qarşılıqlı təsiri onların
məhvedici toqquşmasının qarşısını almaq, sivilizasiyalar arasında
lokal konfliktləri nizamlamaq problemləri alimlərin və ictimaiyyətin
diqqətini daha çox cəlb etməyə başladı. Bununla bağlı akademik
Ramiz Mehdiyev haqlı olaraq yazır ki, modemizasiya nəzəriyyəsinin
əsas komponentlərindən biri də qəbul edilən mədəniyyətə xas olan
ənənəvi normalar və dəyərlər ilə yeni təsisatlar arasında zəruri olaraq
yaranan toqquşma problemlərini tətbiq etməkdir [135].
Özünün milli və dini ənənələrini saxlamaq şərti ilə Avropa
mədəniyyətini mənimsəmək prosesi demək olar ki, bütün dünyada
gedir. Məsələn, bu yolla gedən Yaponiya, Cənubi Koreya, Tayvan və
başqa ölkələr dünyanın ən inkişaf etmiş ölkələri səviyyəsinə
yüksəlmişdir. Yaponiya Qərbin nəinki elm və texnologiyasını, hətta
demokratik dəyərlərini də mənimsəyərək inkişaf səviyyəsinə görə
faktiki olaraq dünyanın ikinci ölkəsinə çevrilibdir. Bununla yanaşı
Yaponiya öz milli ənənələrindən və dini dəyərlərindən imtina etmir.
Daha yüksək inkişaf səviyyəsinə çatan sivilizasiyalar ənənəvi
-
52
-
Miiasir şəraitdə Azərbaycanda dini-mədəni dəyərlərin inkişaf xüsusiyyətləri
mədəniyyətləri sıxışdırır, zəiflədir, lakin tamamilə aradan qaldıra
bilmir. Bu heç mümkün də deyil. Mənəvi-əxlaqi ənənələr daha çox
müqavimət göstərirlər. Qloballaşma prosesində baş verən
dəyişikliklər birinci növbədə elmi-texnoloji, sosial-siyasi, hüquqi
sahədə baş verir. Bu prosesdə dünya dövlətlərinin mütləq əksəriyyəti
qərb modellərinə uyğunlaşmağa çalışırlar. Milli, dini, regional
ənənələr bu prosesə ciddi müqavimət göstərirlər. Yeni sosial-mədəni
dəyərlərin qəbul edilməsi, məsələn, demokratikləşmə prosesi böyük
çətinliklərlə qarşılaşır. Professor S.Xəlilov haqlı olaraq qeyd edir ki,
insanın formalaşdığı ictimai mühit, ətraf aləm, mövcud dəyərlər
sistemi, sosial və hüquqi normalar, mövcud dövlət quruluşu, iqtisadi
münasibətlər, ailə münasibətləri, təhsil sistemi və s. bu kimi
elementlərin sintezindən ibarətdir [39,238].
Dünyada baş verən qloballaşma prosesi yalnız regional
inteqrasiya və transmilliləşmə ilə müşayiət edilmir. O həm də
regional, lokal səviyyədə dezinteqrasiya yaradır, qloballaşmaya cəlb
edilən yeni cəmiyyətlərin daxili tarazlığını pozur. İdeyalar kütlələrə
nüfuz etdikdə maddi qüvvəyə çevrilir ki, bu da ideyaların təşkiledici,
səfərbəredici funksiyasıdır. Lakin buna baxmayaraq, yeni təfəkkürün
formalaşması prosesinə kömək edən bir sıra digər amillər Azərbaycan
vətəndaşlarının şüurunu, çoxsaylı dini sistemlərin, daha çox isə
yalançı təriqət ideologiyalarının sınaq meydanına çevirmişdir.
Sosioloqların tədqiqatları göstərmişdir ki, bədnam «Aum Senrike» də
daxil olmaqla heç bir dini təriqət birliyi Azərbaycandan yan
ötməmişdir [134].
Azərbaycan Respublikasının heç bir vətəndaşı din pərdəsi altında
antimilli təbliğat aparan, habelə dövlətçiliyin dağılmasına kömək
göstərən, gələcək vətəndaş münaqişələrinin təməlini qoyan, ölkə
vətəndaşlarım dini dözümsüzlüyə, dövlət və dünyəviliklə bağlı hər
şeyə biganəliyə çağıran, müsəlmanların, xristianların, iudaistləriıı
baxışlarına dözümsüz münasibət göstərən təşkilatların qanun
qarşısında məsuliyyət daşımasına şübhə etməməlidir.
Başçıları bu və ya digər təriqətçi missioner təşkilatın üzvü olan
A nar Həsənli
bozi qeyri-hökumət birlikləri Qərb donorlarından iri qrant alıcıları
statusuna malik olmuşlar, halbuki onlarca digər qeyri-hökumət
cəmiyyətləri də bu donorların diqqətindən kənarda qalmışdır.
Beləliklə, üçüncü sektorun təsiri vasitəsilə həmin donor təşkilatların
əsas ideyaları kütləvi şüura yeridilir. Lakin Azərbaycan cəmiyyətinin
sağlam mənəvi-əxlaqi simasının formalaşmasında problemlər
yaradan təkcə, ölkəni xristianlaşdırmaq məqsədi güdən təriqətçi
missioner təşkilatlar deyildi [134]. Azərbaycanda transformasiya
cəhdləri siyasi və iqtisadi dəyişikliklərlə bağlı olmaqla nəticə
verməmişdir. Görünür, bu məsələdə əxlaq və etikanı başqa cür
nəzərdən keçirmək lazımdır. Liberal əxlaq və şüurun (sistemin)
xüsusiyyətlərinin təhlili müəyyən nöqteyi-nəzərdən özünə baxışı
dəyişdirməyə imkan verir. Bu isə o zaman mümkün ola bilər ki,
düşüncələrimizin şərti olduğunu dərk edək. Şərtilik ondadır ki, biz bu
sistemin «kreativ», fəal və rasional şüurun çağırışlarına cavab olaraq
yarandığım görürük. Bu şüurun əsasında sadəcə dünyada mövcud
olmaq yox, onu təşkil etmək cəhdi durur. Şüurun daimi yenidən
qiymətləndirilməsi səbəbindən bu sistemin sonu olmasa da, orada
mövcud olan digər şüur növləri inkişaf proseslərinə töhfələrini verir
Qloballaşma prosesində cəmiyyətdə milli-mənəvi dəyərlər və din
amili mühüm əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Lakin təfəkkürün və
informasiyanın sirkulyasiyası, qlobal təbəddülatlar və proqnozlaşdırılan
«sivilizasiyaların toqquşması» erasmda yalnız konfessiyalararası dialoq,
tolerantlıq, milli eyniyyəti qoruyub saxlamağa və onun postindustrial
epoxaya keçməsinə imkan yarada bilər.
Sayca dominant üstünlüyə malik olan azərbaycanlı özünə
hörməti zor və basqı ilə deyil, qarşılıqlı münasibətlərdəki davranışla
qazanmağa üstünlük verir.
Azərbaycan cəmiyyətinin sosial və iqtisadi sistemində köklü
dəyişikliklər, insanın həyat və fəaliyyət mühitində əvvəllər mövcud
olan və nəzərə çarpmayan münasibətlərə yenilərini də əlavə etmişdir.
Özünəməxsus qədim tarixi keçmişə və mədəniyyətə malik xalqımız
ilahi dinlərə etiqad yolunda da böyük yol keçərək islam dininə
-
54
-
Müasir şəraitdə Azərbaycanda dini-mədəm dəyərlərin inkişaf xüsusiyyətləri
qovuşmuşdur. Bu tarixi yolda özünəməxsus elmini, folklorunu və
ədəbiyyatını, milli adət və ənənələrini formalaşdırmış xalqımız kişi
və qadın münasibətlərində də özünəməxsusluğu ilə digər xalqlardan
təbii olaraq fərqlənir.
Modernləşmə prosesində kütləvi şüurda dinin rolunun güclənməsi
zərurəti tez-tez baş verir. Lakin keçid cəmiyyətləri üçün relevant olan
mədəni və mənəvi dini dəyərlər təməlçiliyə çevrilməməlidir.
Qeyd etmək lazımdır ki, sivilizasiyanın inkişafı yolunda yeni
bəşəri dəyərlərin formalaşması müxtəlif millətlərin və xalqların fərdi
dəyərlərinin əvvəlki bəşəri dəyərlərə söykənməklə qarşılıqlı
inteqrasiyası əsasında yaranır. Məhz bu baxımdan Beynəlxalq Əmək
Təşkilatı bazar iqtisadiyyatına keçən ölkələrin nəticə etibarilə
özlərinin yeni sosial və əmək qanunvericilik sistemlərini yaradarkən,
eləcə də daha geniş perspektivdə demokratik təsisatların
möhkəmləndirilməsində, sabit əmək münasibətlərinin müəyyən
edilməsində, münaqişələrin və sosial gərginliyin yumşaldılmasında
təkcə bazar iqtisadiyyatına keçidin mövcud modellərinə deyil, habelə
beynəlxalq əmək normalarına da əsaslanacaqlarını nəzərə alaraq bu
ölkələrdə baş verən dəyişikliklərin faydalı olduğunu elan etmişdir.
Müasir mərhələ ən yüksək inkişaf mərhələsi hesab edilsə də,
dünya xalqlarının mədəniyyətinin və iqtisadiyyatının inteqrasiyası və
digər sahələrdə mövcud olan bəşəri dəyərlərin formalaşması
baxımından hələ çox gəncdir. Ona görə də, bu sahədə mövcud olan
elmi ədəbiyyatda müəlliflər arasında vahid anlaşılma aparatı vardır.
Bəzən obyektiv xüsusiyyətlərdən irəli gələn inteqrasiya əsassız
olaraq diskriminasiya kimi qələmə verilir.
Müasir dünyada dinlər insana ətraf aləm, kainat, insanın mahiyyəti
və varlıqdakı yeri haqqında sistemli bilgilər verir. Bu xüsusiyyətinə
görə din həm də insanın təməl problemlərini müəyyən cəhətdən izah
edən bir sistem kimi qiymətləndirilir. Mərkəzləşmiş dövləti yalnız
təmiz, xalis dinin köməyi ilə qoruyub saxlamaq olar [2,14].
Olum və ya ölüm, yaradan və insan münasibətlərini, dünya
haqqında kompleks təsəvvürləri dinlər bu və ya digər dərəcədə izah
-
55
-