Anar H.ysənli
NƏTİCƏ
Monoqrafiyada tarixən müxtəlif dini-fəlsəfi dünyagörüşlərin
çulğaşdığı Azərbaycanın təkcə Şərq və Qərb təfəkkürünü deyil,
həmçinin özündə rəngarəng həyat tərzinə malik maddi-mənəvi dəyərləri
birləşdirən ən sivil mədəniyyət mərkəzlərindən birinə çevrilməsi tədqiq
olunur. Əsrlər boyu atəşpərəstliyin, xristianlığın və islamın yanaşı
yaşadığı Azərbaycan bu gün müxtəlif dinlərin, etiqad azadlığının, sərbəst
birgəyaşayış haqlarının qorunduğu ölkədir. Bütün dövrlərdə bir çox
dövlətlərin maraq dairəsində olan Azərbaycana yanaşma, burada
müəyyən fəaliyyətin gerçəkləşdirilməsi müxtəlif yönümlü olmuşdur.
Hər hansı iqtisadi, siyasi və digər məramı gerçəkloşdirməzdən öncə
burada öz iradəsini diqta etməyə çalışan dövlətlər Azərbaycan
müstəvisində etnik və dini problemlərin perspektivini incəliyinə qədər
öyrənməyə can atır. Keçmişin və günümüzün reallıqları belə məcrada
problem yaratmanı bütün baxımlarda perspektivsiz edir.
Monoqrafiyada Azərbaycan gerçəkliyinin milli-etnik və dini-
mədəni dəyərlər müstəvisində mümkün mənzərəsi açılmışdır.
Azərbaycan cəmiyyətinin yüksək təşəkkül tapmış mənəvi-əxlaqi
simasının formalaşmasına təsir göstərən müasir qlobal steriotiplərin
də olduğu üzə çıxır. Tədqiqatdan aydın olur ki, cəmiyyətdə din amili
tarixən həmişə zəıuri olmuşdur və bu amil indiki şəraitdə də lazımdır.
Lakin
dinlərarası dialoq, tolerantlıq milli mənsubluğu qoruyub
saxlamağa və onun yeni dövrə keçməsinə imkan yarada bilər.
Beləliklə, bütün bu deyilənlərə yekun olaraq əsasən aşağıdakıları
qeyd etmək olar:
- Azərbaycan cəmiyyətinin sosial və iqtisadi sistemində köklü və
əsaslı dəyişikliklər, insanın həyat və fəaliyyət dairəsində əvvəllər
mövcud olan və nəzərə çarpmayan münasibətlərə yenilərini də əlavə
etmişdir;
- Müasir şəraitdə mədəniyyətin ən mühüm şərtlərindən biri
mədəni müxtəliflik və plüralizmdir. Məhz dində, dildə, sənətdə,
elm də təcəssüm ünü tapan m ədəniyyət hər bir cəm iyyətin
-
128
-
M üasir şorailde Azerbaycanda dini-nwdoni dəyerbrin inkişaf xüsusiyyethri
bənzərsizliyini, identikliyini şərtləndirir. Məhz dövlətimizin do
gücü, özünəməxsusluğu onun dini və milli müxtəlifliyindədir;
- Özünəməxsus qədim tarixi keçmişə və mədəniyyətə malik
xalqımız səmavi dinlərə etiqad yolunda da böyük yol keçərək islam
dininə qovuşmuşdur;
- Azərbaycan dünyaya yalnız neft deyil, özünün milli-dini
tolerantlıq nümunəsini ixrac edə bilər;
- Bu tarixi yolda özünəməxsus elmi, folkloru və ədəbiyyatını,
milli adət və ənənələrini formalaşdırmış xalqımız kişi və qadın
münasibətlərində də özünəməxsusluğu ilə digər xalqlardan təbii
olaraq fərqlənir;
- Azərbaycanın dünya iqtisadiyyatına, müxtəlif ölkələrin və
xalqların mədəniyyətinə inteqrasiyası qloballaşan dünyamızda digər
sahələrdə olduğu kimi, insan münasibətlərində də ümumi cəhətlərin
və dəyərlərin formalaşması ilə yanaşı milli dəyərlərin qorunmasını və
inkişaf etdirilməsini tələb edir;
- Müasir dünyada dinlər insana ətraf aləm, kainat, insanın
mahiyyəti və varlıqdakı yeri haqqında sistemli bilgi olaraq
qiymətləndirilir;
- Din həm də insanın təməl problemlərini müəyyən cəhətdən izah
edən bir sistem kimi qiymətləndirilir;
- Olum və ya ölüm, yaradan və insan münasibətlərini, dünya
haqqında kompleks təsəvvürləri dinlər bu və ya digər dərəcədə izah
edir. Eyni zamanda bütün dinlər özü üçün insan şüurunun anlamağa
çalışdığı metafizik problemlərdən yaşanan həyata aid praktik
davranış qaydalarına qədər hər mövzuda insanı bilgiləndimıəyə cəhd
kimi araşdırılır;
- Müasir şəraitdə submədəniyyətlər dini-mədəni dəyərlərə
mühüm təsir göstərir.
Sivilizasiyanın inkişafı prosesində yeni bəşəri dəyərlərin
formalaşması müxtəlif millətlərin və xalqların fərdi dəyərlərinin
əvvəlki bəşəri dəyərlərə söykənməklə qarşılıqlı inteqrasiyası
-
129
-
A nar Həsənli
əsasında yaranır. Məhz monoqrafiyada bazar iqtisadiyyatına keçən
ölkələrin nəticə etibarilə özlərinin yeni sosial və əmək qanunvericilik
sistemlərini yaradarkən, eləcə də daha geniş perspektivdə demokratik
təsisatların möhkəmləndirilməsində, sabit əmək münasibətlərinin
müəyyən edilməsində, münaqişələrin və sosial gərginliyin
yumşaldılmasmda təkcə bazar iqtisadiyyatına keçidin mövcud
modellərinin deyil, habelə müxtəlif beynəlxalq əmək normalarına
əsaslanan mədəni dəyişikliklərin faydalı olduğu qeyd edilmişdir.
Təqdim olunan elmi əsərdən çıxarılan nəticələr əsasən,
Azərbaycan Respublikasında dini-mədəni dəyərlərlə bağlı həyata
keçirilən islahatlar, proqramlar zamanı aşağıdakıların diqqətə
alınmasım zəruri hesab edirik:
- Bu gün din sahəsində qarşıda duran əsas vəzifələrdən biri dinin
siyasiləşməsinə cəhd edənlərin gəncləri öz təsirlər dairəsi altma
almasının və onların gənclik marağı və enerjisindən öz şəxsi
məqsədləri üçün istifadə etməsinə yol verməməkdir;
- Azərbaycan cəmiyyətinin din sahəsindəki bilikləri lazımi
səviyyədə olmadığına görə, dindən şəxsi maraq və mənafeyi üçün
istifadə cəhdləri var. Dinin saflığının və bütövlüyünün qorunması və
müəyyən qüvvələrin siyasi məqsədlərinin alətinə çevrilməməsi üçün
maarifləndirmə işinin aparılmasının böyük əhəmiyyəti vardır;
- Gənclərin vətənpərvərlik və torpağa bağlılıq
ruhunda
formalaşması mühüm əhəmiyyət daşıyır. Ölkəmizin ərazi bütövlüyü,
tamlığı uğrunda canını qurban vermiş milli qəhrəmanlarımız misilsiz
vətənpərvərlik nümunələri göstərmişlər. Onların xatirəsinin əziz
tutulması və gənc nəslə örnək kimi təbliğ edilməsi böyük əhəmiyyət
daşıyır;
- İnsanların adət-ənənələrinə çağdaş dünyanın reallıqlarını
nəzərə alaraq yanaşmaq lazımdır. Adət-ənənələrə müzakirələrə açıq
dəyərlər sistemi kimi yanaşıldığı zaman ictimai şüurun inkişafından
söhbət gedə bilər. Müasir cəmiyyət quruculuğu üçün zəruri
amillərdən biri də uzun illər ərzində formalaşan dəyərlərin
qorunması, mənfi təzahürlərin aradan qaldırılmasıdır;
-
130
-
Müasir şəraitdə Azerbaycanda dini-mədəni deyərlərin inkişaf xüsusiyyətləri
- Bu gün ölkəmizdə insanlar arasında dinə xüsusi meyil və
istiqamət vardır. Son illər gənclər arasında dini öyrənməyə həvəsi
olanların sayı artıb. Müasir gənclər adi dini biliklərlə kifayətlənmir,
əksinə ətraflı dini savad əldə etməyə çalışırlar. Bu da məlumdur ki,
yaşlı nəsildən olan ruhanilər müasir tələblə cavab verə bilmirlər. Belə
olan surətdə gənc dini kadrlara ehtiyac yaranır. Bu baxımdan savadlı
ruhani kadrların hazırlanması prosesi daha geniş vüsət almal ıdır;
- Dini-mənəvi dəyərlərdən biz müasir həyatımızın daha da
genişlənməsi və inkişaf etməsi üçün istifadə etməliyik. Dini-mənəvi
dəyərlər bizi geriyə çəkməməlidir, əksinə irəli aparmalıdır. Çünki
İslam dininin mənəvi dəyərləri insanları həmişə inkişafa aparmışdır,
insanlara həmişə qarşıdakı uzaq və işıqlı yolu göstərmişdir və
insanları daha da irəli getməyə, daha da savadlanmağa, mədəniyyətə
daha da qovuşmağa, müasir həyatın bütün vasitələrindən öz həyatını,
öz millətinin həyatını, xalqının həyatını daha da yaxşılaşdırmaq üçün,
maddi və mənəvi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün daha da səmərəli
istifadə etməyə yönəltmişdir. Azərbaycanda dini-mədəni dəyərlərin
vətəndaşlara düzgün aşılanması, səmərəli istifadəsi Azərbaycan
cəmiyyətini mənəviyyatca daha da yüksəlməsinə xidmət edəcək;
- Bu gün dini dəyərlər sırf dövlətçilik və milli maraqlar
çərçivəsində təbliğ olunmalı, cəmiyyətdə mənəvi-əxlaqi normaların
möhkəmlənməsinə xidmət etməlidir;
Müasir mərhələ ən yüksək inkişaf mərhələsi hesab edilsə də,
dünya xalqlarının mədəniyyətinin və iqtisadiyyatının inteqrasiyası və
digər sahələrdə mövcud olan bəşəri dəyərlərin formalaşması
baxımından hələ çox gəncdir. Ona görə də, bu sahədə mövcud olan
elmi ədəbiyyatda müəlliflər arasında vahid anlaşılma aparatı vardır.
Bəzən obyektiv xüsusiyyətlərdən irəli gələn inteqrasiya əsassız
olaraq diskriminasiya kimi qələmə verilir.
Monoqrafiyada dinin əsasını müqəddəs və «ali varlığ»a
mübahisəsiz qəbul edilən inanc təşkil etməsi qənaətinə gəlinir. Bu
inanc cəmiyyətə ilahi prinsiplər formasında təqdim olunur. Dinlərin
adı, forması nə olursa olsun, onlar hansı şəkildə tərif və təfsir edilərsə
-131
-