A n a r Həsənli
Müşahidələr göstərir ki, Qərb həyat tərzi şəhərli gənclərin
müəyyən hissəsi üçün daha cəlbedici görsənir və onların bir çoxu
buna can atırlar. Qloballaşma şəraitində inteqrasiya meyilləri bütün
xalqları və dövlətləri yaxınlaşdırır [52]. Gənclər tərəfindən
formalaşdırılmış submədəniyyətlərin bəziləri də məhz bu meyillər
əsasında yaranmışdır. Ümumilikdə, kütləvi mədəniyyət müasir şəhər
mədəniyyətinin leytmotivinə çevrilmişdir və onun hələ uzun müddət
hökmranlıq edəcəyi şəksizdir.
Bununla yanaşı, eyni zamanda kütləvi mədəniyyətin əksinə
olaraq bir elitar mədəniyyət seçilməkdədir. Bu, seçilmiş bir qrup
adama istiqamətlənib. Onlar yüksək və yaxşı inkişaf etmiş bədii
mənimsəmə qabiliyyətinə malikdirlər və cəmiyyətin ən yaxşı hissəsi -
elita kimi qiymətləndirilmək istəyirlər. Azərbaycanda bu təbəqənin
əksəriyyəti Bakı şəhərində toplanmışdır. Bakı şəraitində bunlara
peşəkar mədəniyyət və incəsənət nümayəndələri, alim və ziyalılar
daxildir. İctimai və siyasi fəaliyyətlə məşğul olan bəzi tanınmış
adamlar da həmin elitaya daxil olmağa can atır. Müasir şəhər elitası
milli və beynəlmiləl ənənələri məharətlə özündə təcəssüm etdirən,
yüksək mədəni səviyyəyə və bədii zövqə malik olan təbəqəni təşkil
edir. Onların əksəriyyəti Sovet dövrünün ziyalı təbəqəsinin
nümunələridir və müasir kütləvi mədəniyyəti qəbul etməyərək
klassik Qərb dəyərlərinə daha çox üstünlük verirlər.
Baxmayaraq ki, kütləvi mədəniyyət müasir şəhər mühitində
mühüm təsirlərə malikdir, amma ona qarşı çıxan meyillər də
güclənməkdədir. Bu meyitlərə ilk növbədə dini amillər və
«əksmədəniyyət» adlanan qeyri-formal davranış kompleksləri aiddir.
Bakıda müxtəlif dinlər və təriqətlər geniş yayılmışdır və onların
hər birinin müəyyən sayda tərəfdarı vardır. Lakin təəssüflə deməliyik
ki, bəzən müxtəlif qruplar gənclərin sadəlövhlüyündən və ya
təcrübəsizliyindən sui-istifadə etməyə çalışır [40]. Bu dinlər sırasında
İslam müstəsna üstünlük təşkil edir və əhalinin əksəriyyəti özünü
müsəlman hesab edir. Bundan başqa xristian dini və onun müxtəlif
təriqətləri və icmaları, yəhudi dini, bəhaizim, satanaçılıq (şeytana
-
36
-
Müasir şəraitdə Azərbaycanda dini-mədəni dəyərlərin inkişaf xüsusiyyətləri
inanc) kimi inanclar da Bakıda müəyyən qədər yayılmışdır.
Müasir dövrdə Bakı şəhərində dinə meyilin getdikcə gücləndiyi
hiss olunur. Bununla belə şəhər əhalisini bütövlükdə dindar saymaq
düzgün olmazdı. Tədqiqatçı T. Faradovun 2008-ci ildə Bakı şəhəri də
daxil olmaqla müxtəlif rayonlarda apardığı sosioloji sorğunun
nəticəsinə görə insanların yalnız 62,7%-i özlərini dindar sayırlar ki,
bunlardan da yalnız 6,4%-i qatı dindarlar cərgəsinə daxildir. Həmin
sorğuya əsasən əhalinin 10,6%-i tərəddüd edənlər, 7,4%-i kafirlər,
9,1%-i etinasızlar, 3,8%-i isə qatı ateistlərdir. Yenə həmin sorğu
nəticəsində məlum olmuşdur ki, şəhər əhalisinin cəmi 16%-i namaz
qılır, 27%-i oruc tutur, qalan hissəsi isə bunlara riayət etmir.
Qatı dindarlar üçün din həyat tərzidir. Gündəlik həyatda dini
qaydalara, normalara və tələblərə əməl etmək onlar üçün vəzifədir,
borcdur. Sorğunun nəticələrinə əsaslanaraq belə qənaətə gəlmək olar
ki, əhalinin yalnız 16-17%-i davranışında şəriət qaydalarına riayət
etməyə üstünlük verir, yəni dini öz həyat tərzi kimi qəbul edir.
Bütövlükdə müasir dövrdə etnososial proseslərə və cəmiyyətə dinin
aşağıdakı təsirləri müşahidə olunur:
1) Əhalinin kütləvi dini düşüncəsində və davranışında nəzərə
çarpacaq dəyişikliklər baş verib. Belə ki, dindarlığın yüksəlməsi
prosesi gedir. Son illərdə bu proses kifayət qədər intensiv və dinamik
xarakter alıb.
2) Müasir dindarlıq faktik olaraq çoxmotivli fenomendir.
Adamların dinə üz tutmasının səbəb və motivləri sosial-iqtisadi, ruhi,
etnomədəni amillərdən tutmuş ailə-məişət, mənəvi-psixoloji və fərdi-
psixoloji şəraitədək geniş dairəni əhatə edir.
3) Kütləvi düşüncədə dinin mənəvi-etik şərhi və anlaşılması
üstünlük təşkil edir. Dinin qavranıİmasının ənənəvi və etnomədəni
komponentləri də mühüm rol oynayır.
4) İnsanlarda din haqqında yeni müfəssəl informasiya, obyektiv,
təhrifsiz məlumat və hətta ixtisaslaşdırılmış bilik almağa tələbat
yaranıb. Dini informasiyanın həcmi kəskin şəkildə artmışdır.
-
37
-
A nar Həsənli
5) Dindarlığın ümumi artımı biliklər və təsəvvürlər sahəsində
əhəmiyyətli keyfiyyət dəyişiklikləri yaratmayıb.
6) Dini amilin güclənməsi etnik amilləri bir qədər arxa plana
keçirir. Belə ki, Azərbaycanda yaşayan azərbaycanlı, ləzgi, talış,
kürd, avar, saxur və digər etnosların nümayəndələri həm də islam
inancı və Azərbaycan dövlətçiliyi əsasında vahidlik və birlik nümayiş
etdirə bilirlər.
Azərbaycanda dinin yayılması və inkişafını izləyərkən o da aydın
olur ki, bu prosesə yaxın İslam ölkələri və Qərbin missioner
təşkilatları güclü təsir göstərir. İslam dininin inkişafında qonşu İran
və Türkiyənin, habelə ərəb ölkələrinin, digər dinlərin, xüsusilə
xristianlığın m üxtəlif icmalarının yaranm asında isə Qərb
ölkələrindən gəlmiş missionerlərin mühüm rolu hiss olunmaqdadır.
Bu gün biz sivilizasiyalararası toqquşmadan danışdığımız
zaman, sivilizasiyaların öz arasında da bir mübarizə olduğunu qeyd
etməliyik. Bunun qabarıq forması Azərbaycanda göründü. Sələfıliyin
timsalında bir ərəb islamı var, şiəliyin timsalında İran islamı və
nurçuluğun timsalında Türkiyə islamı var. Hazırda hər 3 qrup
bölgədə, eləcə də Azərbaycanda möhkəmlənmək istəyirlər. İlkin
yayılma mərhələsində hər 3 qrup çətinliklə üzləşmədi. Çünki
birincisi, əhalinin dini maarifçiliyi aşağı idi, ikincisi isə yerli dini
qurum olan Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi xaricdən gələn təbliğata
qarşı xeyli zəif idi. QMİ-nin ruhaniləri yeni gələnlərlə müqayisədə
daha aşağı savad göstəricilərinə malik idilər. Azərbaycanın iki böyük
m üsəlm an qonşusu var. Şim aldan Rusiyadakı m üsəlm an
təşkilatlarının, din alimlərinin Azərbaycana elə bir ciddi təsiri ola
bilməz. Azərbaycana daha çox təsir edən İran və Türkiyədir. Hər iki
ölkə Azərbaycanda böyük təsirə malikdir. Xüsusən də Türkiyə
təbliğatı intel lektual camiyədə geniş tərəfdar toplayıb.
Akademik R.Mehdiyev yazır ki, müstəqillik əldə etdikdən sonra
Azərbaycan islamın Türkiyə, İran, Səudiyyə Ərəbistanı modellərinin
ölkənin ictimai həyatında sınaqdan keçirilməsi üçün meydana
çevrilmişdi. Müstəqillik qazanıldıqdan az sonra ölkədə İran
-
38
-
Müasır şəraitdə Azərbaycanda dini-mədəni dəyərlərin inkişaf xüsusiyyətləri
.
/ *
. .
tərəfindən maliyyələşdirilən çoxlu sayda mədrəsələr meydana gəldi.
Ali məktəblərdə ilahiyyat fakültələri açıldı. Səudiyyə Ərəbistanı və
Küveyt xeyriyyə cəmiyyətləri Azərbaycanda çox böyük İslam
Universitetinin tikintisini maliyyələşdirməyə başladılar. Nəticədə,
əhali Azərbaycan cəmiyyətinin eyniləşdirilməsinə imkan verən milli
dini modeli axtarmaq dilemması qarşısında qaldı. Tamamilə aydındır
ki, əhalisinin əksəriyyəti müsəlman olan ölkə üçün qlobal qərbləşmə
müstəmləkəçiliyi epoxasında cəmiyyətdə islamın rolu və yeri
haqqında dəqiq müəyyən edilmiş xəttin olmaması ciddi nəticələrə
gətirib çıxara bilər. Bu mənada ideya müstəmləkəçiliyi ən
təhlükəlidir. O, zehinləri zəbt edərək daha ağır nəticələrə gətirib
çıxara bilər [ 134].
Göründüyü kimi, hazırkı dövr qloballaşmanın güclü təsiri ilə
m üşayiət olunur və şəhər m əkanında yeni etnom ədəni
xüsusiyyətlərin yaranmasına səbəb olur. Bununla yanaşı şəhər həyat
tərzi özünün milli özəlliklərinə malikdir. Buna görə də şəhərlilərin
həyat tərzi ümumi və milli-spesifik xüsusiyyətlər əsasında daha
səmərəli öyrənilə bilər.
Sovet alim ləri SSRİ xalqlarının şəhər həyat tərzinin
komponentlərindən bəhs edərkən aşağıdakıları ümumiləşdirirlər: 1)
SSRİ xalqlarının hamısı üçün vahid, ümumi komponentlər; 2) şəhərin
yaşayış şəraiti ilə əlaqədar spesifik komponentlər (şəhər həyal tərzi); 3)
müasir və yaxın keçmişdə formalaşmış xalqların spesifik sosial-iqtisadi
xarakteristikası şəraitinin komponentləri (urbanizasiyanın tempi və
xarakteri: xalq təsərrüfatının strukturu); 4) Nəhayət həyatın mədəni
özünəməxsusluğuna səbəb olan xüsusi etnik törəmə komponentləri
(fəaliyyət üsulları). Qeyd etmək lazımdır ki, bu bölgü aktualdır və
istənilən şəhərə tətbiq etməklə müəyyən nəticələr almaq mümkündür/
Nəzərə alsaq ki, Bakı sovet dövrünün ən böyük və beynəlmiləl
şəhərlərindən biri idi və bu xüsusiyyətlərini indi də saxlamaqdadır, onda
həmin komponentləri müvəffəqiyyətlə burada da axtara bilərik.
Bakı şəhərinin tarixi-coğrafi mövqeyi, iqlim şəraiti, tarixi-spesifik
xüsusiyyətləri, memarlıq quruluşu, əhalinin həyatı və mədəni
-
39
-