32
Hərgah «quĢsüdündən» gözünüzə azca da olsa düĢərsə tez onu ilıq su ilə çoxlu yuyun. Bundan
sonra göz damcısından istifadə edib gözünüzü 15 dəqiqə qapalı halda saxlayın.
Hərgah, siz qərara alsanız ki, hind soğanını öz otağınızda dibçəkdə əkib-becərəcəksiniz və
bitki ilə sizdə yaranan xoĢagəlməz xəstəlikləri müalicə edəcəksiniz, onda bir neçə məsləhətə fikir
verməyi unutmayın. YaĢıl soğanaqdan müalicəvi məqsədlər üçün istifadə etməyi məsləhət
görmürlər. YaĢıl soğanaqlar inkiĢaf edib cavan zoğlar və budaqlar əmələ gətirənə qədər gözləmək
lazımdır. Həmin cavan zoğlardan qələmlər kəsib bitkini vegetativ üsulla artırıb-çoxaldın. Bu zaman
ana soğanaqdan kiçik soğanaqları ülgüc vasitəsilə kəsib götürün və qabaqcadan hazırlanmıĢ
dibçəklərə əkin. Nə vaxt ki, cavan soğanaqlardan cavan zoğlar əmələ gəlməyə baĢladı, onlardan
müalicə vasitəsi kimi istifadə edin.
SÜSƏNKĠMĠLƏR – Iridaceae Juss. fəsiləsi
Sarı süsən – Iris pseudacorus L.
Süsənin (
Iris L.) dünya florasının tərkibində 200-ə qədər növü yayılmıĢdır. Bunlara ən çox
Orta Aralıq dənizi ölkələrinin dağlıq ərazisində, ġimal yarımkürəsinin mülayim iqlimli zonalarında
rast gəlmək olar. Qafqazda 33, Azərbaycanda 26 növü yayılmıĢdır. Süsənin
xalq təsərrüfatında ancaq bir neçə növündən: sarı süsən
- Iris pseudacorus
L.
, Florensiya süsəni -
I. florentina L.
, Almaniya süsəni -
I. germanica L.
,
solğun süsən -
I. pallida Lam. və s. növlərindən istifadə olunur.
Süsən çiçəyi təbiətin yaratdığı gözəl canlı abidədir. Çox qədim
zamanlardan bizə qədər gəlib çatan bir xalq əfsanəsində bu zərif çiçək
haqqında deyilir ki, min il bundan qabaq ilk süsən çiçək açır. O,
qədər gözəl
olur ki, bütün quĢlar və heyvanlar onu sevməyə baĢlayır. Nə vaxt ki,
toxumlar yetiĢir, külək bunları götürüb dünyanın hər yerinə aparır. Bu
zaman yer kürəsinin hər yerində müxtəlif rəng çalarlarına malik süsən
əmələ gəlir. Məsələn, nəmli çəmənliklərdə qızılı-sarı süsən, səhralarda
qəĢəng süsən, dəniz kənarlarında qırmızı süsən, ən gözəli isə mavi (hava)
rəngli və ətirli dağ süsəni yaranmağa baĢlayır.
Bitkinin adı «Ġris», «Ġdos» yunan sözü olub, «göy qurĢağı» mənası
verir. Beləliklə müxtəlif rənglərdə olan süsən çiçəklərini gözəllik rəmzi olan göy qurĢağına
bənzədirlər
Qədim insanlar hər hansı bitki ilə tanıĢ olan zaman onun müalicəvi xüsusiyyətlərinə fıkir
verirdilər. Yunan həkimi Dioskorid (bizim eranın I əsrində) «Dərman vəsaiti» əsərində süsənin
müalicəvi xüsusiyyətlərindən geniĢ söz açır. Süsənin yarpaq, kökümsov və kök hissələri dərman,
aĢı maddəsi, ədviyyat və s. əldə etmək üçün əvəzsiz xammal sayıla bilər. Belə ki, 300 ildən artıqdır
ki, Ġtaliyada «bənövĢə kökü» adı ilə məĢhur olan Florensiya süsənindən yüksək keyfiyyətli, xoĢ
ətirli, iron maddəsi ilə zəngin efır yağı istehsal olunur. Bu yağdan isə incə bənövĢə çiçəyinin iyini
xatırladan ətir alınır. Süsənin bir çox növlərinin kökümsov və yarpaq hissələrində C vitamini,
karotin, flavonoid, aĢı maddəsi, kversetin, lyuteolin, 57%-ə qədər niĢasta, 9,6% piyli yağ, qətran və
s. maddələr tapılmıĢdır.
Sarı süsən -
I. pseudacorus. Hündürlüyü 80-100 (110) sm olan çoxillik ot bitkisidir.
Yerüstü
hissəsi budaqsızdır. Sarı süsən yabanı halda su kənarlarında, bataqlıqlarda və rütubətli
çəmənliklərdə bitir. Sarı süsənin torpaq altnda yaxĢı inkiĢaf etmiĢ iri kökümsov gövdəsi olur. Yayın
əvvəllərində kökümsovlardakı tumurcuqlardan gövdə, yarpaq, çiçək və meyvə inkiĢaf edir. Süsən
sürətlə böyüyür, çəmən bitkilərindən hündürə qalxır, digər bitkilərin inkiĢafına imkan vermir, bütöv
və ya adda-budda təmiz qruplaĢmalar əmələ gətirir. Sarı süsənin yarpaqları uzun müddət, hətta
qıĢda da yaĢıl qalır. Yarpaqları lansetĢəkilli və paralel damarlıdır. Çiçəkləri iri və gözəl görünüĢə
malikdir. Ləçəkləri aĢağıdan bitiĢik olub, iri dairə üzrə üç-üç yerləĢir. Xarici dairədəki ləçəkləri iri
olub, aĢağıya əyilir, daxildəkilər isə kiçik olub, yuxarıya qalxır. Kasa yarpağı yoxdur. Meyvəsi
üçyuvalı qutucuqdan ibarətdir. Bitki may-iyun aylarında çiçəkləyir, meyvələri iyul-avqust aylarnda
yetiĢir.