115
məlhəmlərdən həm mədə ağrılarında sakitləĢdirici kimi, həm də bağırsaq köplərində və həzmin
nizama salınmasında iĢlədilir. ġaxduranla Ġslandiya mamırının qarıĢığı isə ağ ciyər, xroniki bronxit,
astma xəstəliklərini müalicə edirlər. Həmin məlhəmi təbii antibiotik adlandıraraq sidik kisəsi və
böyrək ağrılarında da iĢlədirlər. Qadınlar keçmiĢdə bitkinin yarpaqlarında yaranan Ģeh damcılarını
toplayıb üzlərini yuyar, bununla da üz dərisinin elastikliyini və parlaqlığını artırardılar.
Ondan krem
və mazlar hazırlayıb dəriyə sürtərək xoĢagəlməz halları aradan qaldırardılar. Ot hissəsində aĢılayıcı
maddə olduğuna görə ondan ishal zamanı büzüĢdüräcü vasitə kimi istifadə olunur.
Orta əsrlərdə kimyagərlər Ģaxdurandan «hikmət daĢı», «həyat cövhəri» almağa çalıĢırdılar.
Rəvayətlərə görə, Medeya, Hekata, Sirsiya, Afrodita və baĢqa əfsanəvi qadınlar sağlam və gözəl
görünmək üçün bu bitkidən geniĢ istifadə etmiĢlər. ġaxduranı təbiətdə asanlıqla tanımaq olar. Belə
ki, onun parıldayan yarpaqları sanki insanları uzaqdan özünə cəlb etmək üçün formalaĢmıĢdır.
Kənarları miĢar diĢlərinə oxĢayan yarpaqlarından sallanan Ģeh damcıları bitkinin uzaqdan iĢıq saçan
Ģəbəkəyə bənzədir. Yarpağın ortasında yerləĢən Ģeh damcısı isə parlaq mərcan daĢını xatırladır. Elə
bu xüsusiyyətlərinə görə də bitkiyə çox vaxt elə «göy Ģehi», «Ģehcik» və s. deyirlər.
Müalicə üçün bitkinin yarpaq və ot hissəsindən istifadə edilir. Bu məqsədlə bitkini çiçək
açan zaman toplayırlar. Bitkinin tərkibində 9,4% aĢı maddəsi, 2,5% flavonoid maddələri, antosian,
fenol, karbon turĢuları, piy maddəsi, kumarin, leykosianidin, acımtıl maddə, qatran, fıtosterin,
liqnin maddəsi ilə yanaĢı bor, manqan, sink mikroelementləri, C vitamini aĢkar edilmiĢdir. Bir sıra
ölkələrin xalq təbabətində çoxdandır ki, kəskin və xroniki bronxit, laringit, xroniki qastrit, sistit
xəstəliklərində, daxili qanaxmalarda, enterit, kolit, qara ciyər, böyrək, xroniki pielonefrit,
hipomenstrual sindromlarda, vərəm və bağırsaq köpmələrində kəsik və yara qanaxmalarında geniĢ
istifadə edilir. Ġkinci dərəcəli Ģəkər zamanı qanda Ģəkərin normal saxlanılmasında dərman qəbul
etmədən gözəl nəticə verir. ġehdurandan hazırlanan preparatlarla qan xəstəliklərini, dəri vərəmini,
qızıl yel, ürək xəstəliklərini müalicə edirlər.
Bitki vasitəsilə Bolqarıstanda böyrək qansızmalarını, Almaniyada çayın tərkibinə daxil edib
aterosklerozu, qanazlığını, piylənməni, epilepsiyanı, suçiçəyini və s. müalicə edirlər. MəĢhur həkim
Rudolf Broys «Xərçəngin tam müalicə kursu» əsərində qeyd edir ki, Ģaxduranla döĢ, yumurtalıq və
uĢaqlıq nahiyələrində əmələ gələn xərçəng xəstəliyini müvəffəqiyyətlə müalicə edirmiĢlər. Bunun
üçün 1 xörək qaĢığı quru Ģaxduran, 1 xörək qaĢığı da dalamazı 2 stəkan qaynar suya töküb
dəmləyin. Ekstrakt soyuduqdan sonra süzüb soyuq halda gün ərzində bir fıncanı qurtum-qurtum
içmək məsləhətdir.
Piylənmə və epilepsiya zamanı isə 1 çay qaĢığı Ģaxduranla, 1 çay qaĢığı dalamazı 1 fıncan
soyuq suda 10 dəqiqə dəmləyin. Gündə 3 dəfə, yeməyə 20-30 dəqiqə qalmıĢ fıncanm 1/3 hissəsi
qədər için.
ġaxdurandan hazırlanan dəmləmə və cövhərlərdən çətin sağalan yaraların, sızanaqların
müalicəsində iĢlətməklə yanaĢı, üzün təravətli və Ģəffaf olması üçün də istifadə edilir. Sulu
dəmləməsi göz xəstəliklərində, burun nahiyəsinin yuyulmasında, yara qanaxmalarında iĢlədilir.
1996-cı ildə həkimlər bir rus qadınının boğaz nahiyəsində xərçəng aĢkar edirlər. Həmin
qadın Ģaxduran ekstraktını çuğundur Ģirəsi ilə qarĢdırıb mütəmadi olaraq qəbul etməklə, özünü bu
qorxunc xəstəlikdən xilas etmiĢdir.
Biz isə ilk dəfə olaraq Ģaxduranın yerüstü hissəsindən boyaq ekstraktı hazırlayıb yun ipi
sarmtıl-qonur, sarı, sarı-narıncı, qonur, zeytunu, firuzəyi, bozumtul-yaĢıl, tütünü, qəhvəyi, Ģabaldı
və s. rəng və çalarlara boyamağa nail olduq.
Gavalı – Prunus domestica L.
Dünya florasının tərkibində gavalının 30-a qədər növü (F.X.Baxteev, 1970). Azərbaycanda
5 növü (2 növü mədəni halda əkilir) yayılmıĢdır. Gavalı ən qədim bitkilərdən hesab edilir. Hələ DaĢ
dövrü insnalarının gavalı bitkisinin meyvələrindən qida kimi istifadə etmələri haqqında tarixi
mənbələrə rast gəlirik.
Gavalının yarpaq və meyvələrinin tərkibində C vitamini, kversetin, rutin, kempferol, 3-
rutinozid peonidin, 3-qlükozid pelartonidin, 3-qlükozid sianidin antosianları, sulu karbonlar, 11,5%
116
saxaroza, 0,54-5,6%-ə qədər pektin və s. maddələr tapılmıĢdır.
Bitkinin bütün hissələrinin tərkibində çoxlu miqdarda aĢı maddəsi aĢkar edilmiĢdir. Bitkidən
alınan ekstraktlardan enterit və dizenteriya xəstəliklərinin müalicəsində geniĢ istifadə edilir.
Gavalının kök, budaq, çiçək və yarpaqlarından alınmıĢ ekstraktlar soyuqdəymədə, bakterisid kimi,
eyni zamanda maddələr mübadiləsinin nizama salınmasında böyük
rol oynayır. Çəyirdəyinin içərisindəki ləpəsi da xeyirlidir. Yaxın
vaxtlarda ləpənin tərkibində tapılan B
17
vitamini hüceyrələrdə baĢ
verən zərərli mutasiyaların qarĢısının alınmasında mühüm rol
oynayır. Bu B
17
maddəsi - orqanizmi xərçəng xəstəliyindən
qoruyur. Gavalının tərkibində çoxlu pektin maddəsi tapılmıĢdır ki,
insanda baĢ verən ateroskleroz xəstəliyinin müalicəsində istifadə
edilir,
orqanizmi
zəhərli
maddələrdən,
ağır
metallardan,
radionuklidlərdən təmizləyir. Bundan baĢqa gavalının tərkibində
insan sağlamlığı üçün çox mühüm əhəmiyyət kəsb edən kalium, kalsium, fosfor, maqnezium,
manqan və s. makro və mikroelementlər, B qrupu vitaminləri, askorbin turĢusu, karotinoid və s.
vardır. ġəkərli maddələrdən fruktoza, saxaroza olmadığı üçün Ģəkər xəstəliyinə tutulmuĢ insanlara
bundan pəhriz qidası kimi yeməyi məsləhət görürlər. Meyvənin ən müsbət xüsusiyyətlərindən biri
də ondan ibarətdir ki, onun konservləĢdirilmiĢ meyvəsinin tərkibindəki bioloji fəal maddələrin
olduğu kimi qalmasıdır.
Gavalıdan dərman preparatlarının hazırlanması.
Dizenteriya, entereokolit və kolitin müalicəsi üçün. Gavalının nazik üz qabığını soyub
ehmalca əzib gündə 2 dəfə yeməyə yarım saat qalmıĢ stəkanın 1/4 hissəsi qədər qəbul edin.
Ateroskleroz və onun qarşısının alınması, profilaktik tədbirlər görmək, şüa terapiyasından
sonra və yaxud ekoloji cəhətdən ziyanlı olan radioaktivlik dərəcəsi yüksək olan zonalarda
(Qəbələ timsalında), uzun nıüddət antibiotik və sulfanilamid tərkibli preparatlarla müalicə
olunan zaman: gündə 2-3 dəfə yeməkarası gavalının yumĢaq ətli hissəsindən stəkanın 1/2 hissəsi
qədər qəbul edin.
Xroniki qəbizlikdə, bağırsaq fəaliyyətinin normaya salınmasında, ıızun müddət oturaq iş
sistemində çalışan yaşlı insanlar üçün. 1 xörək qaĢığı gavalı çiçəklərini 1 stəkan qaynar suya
töküb 1 saat dəmləyib süzün. Ekstraktdan gündə 2-3 dəfə yeməyə yarım saat qalmıĢ qəbul edin.
Nefrit, pielonefrit, sistit, həmçinin dəri xəstəlikləri (psoriaz, neyrodermit, ekzema) zamanı
əlavə müalicə vasitəsi kimi. Çiçək və yarpağının qarıĢığından 1 xörək qaĢığı götürüb, 1 stəkan
qaynar suya töküb 1 saat dəmlədikdən sonra süzün. Ekstraktdan gündə 4 dəfə, 3 xörək qaĢığı,
yeməyə 20 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.
Şiş zamanı. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ təzə yarpaqlarından götürüb 1 stəkan qaynar suya
töküb çay kimi dəmləyib bütün günü için.
Mədə yaralarında. Gavalının zədələnmiĢ gövdələrində əmələ gələn kitrəsindən
(yapıĢqanından) götürüb dilinizin altında saxlayaraq gündə 1-2 dəfə sorun.
Qırışmış dərilərin müalicəsində. Hər gün və yaxud günaĢırı gavalının yetiĢmiĢ meyvəsindən
hazırlanmıĢ sıyığından üzünüzün dərisinə yaxıb 10-12 dəqiqə saxlayıb, isti su ilə yuyun və istifadə
etdiyiniz qidalı kremdən sürtün. Müalicə kursu 10-12 əməliyyatdan ibarətdir.
Hipertoniya və böyrək patologiyası zamanı. Gavalının tərkibində çoxlu miqdarda kalium
olduğu üçün bunun meyvəsindən yeyən zaman orqanizmdə olan artıq duz və suyun kənar
edilməsinə səbəb olur. Böyrək, qara ciyər və ürək xəstəlikləri zamanı gavalı kompotu qəbul etməyi
məsləhət görürlər.
Xolesterin mübadiləsiııin pozııntusu zamanı. 100 ml gavalı Ģirəsinin üzərinə l xörək qaĢığı
bal əlavə edib gündə 3 dəfə yeməkqabağı qəbul edin.
Mədə qıcqırmasını aradan qaldırmaq üçün. Səhər tezdən acqarına 1 stəkan gavalı Ģirəsi
qəbul edin. Bu əməliyyatı yerinə yetirmiĢ olsanız siz qastrit, mədə, onikibarmaq bağırsaq
xəstəliklərinə qalib gələ bilərsiniz. Gavalı həyəcanı, stressləri, qorxu hisslərini aradan qaldırır.
Bunun üçün bir həftə ərzində gündə 200 q gavalı qəbul etməlisiniz.
Gavalıdan müalicəvi qidaların hazırlanması.