Elmi redaktorlar amea-nın müxbir üzvləri

153 
 
Çaytikanının  müxtəlif  sortlarının  tərkibində  olan  aktiv  P  vitaminin  miqdarı  75-100  mq% 
təĢkil  edir  ki,  bu  da  hər  hansı  bağda  becərilən  bitkilərdəkindən  azdır,  alma  meyvəsinin 
tərkibindəkinə  isə  uyğun  gəlir.  Tərkibindəki  katexin  birləĢməsinin  miqdarı  meyvənin  yetiĢmə 
dərəcəsindən  və  hava  Ģəraitindən  asılı  olur.  Ən  çox  katexin  və  leykoantosian  birləĢmələri 
Buryatiyada bəzək məqsədilə əkilib-becərilən çaytikanı bitkisinin meyvəsindən tapılmıĢdır. Həmin 
bitkidə 50-250 mq% katexin və leykoantosian olduğu müəyyən olunmuĢdur. 
Filloxinon  (K  vitamin  qrupu).  Altay  vilayətində  yetiĢdirilən  çaytikanı  meyvəsinin 
tərkibində  0,9-1,2  mq%,  bəzi  hallarda  isə  15  mq%-ə  qədər  K  vitamin  qrupları  tapılmıĢdır.  K 
vitamini  qıĢ  vaxtlarında  donduıulmuĢ  çaytikanı  meyvələrində  olduqca  yaxĢı  qalaraq  tərkibini 
itirmir. 
Çaytikanının 100 q meyvəsində 8-18 mq%-ə qədər E vitamini (tokoferol) olduğu müəyyən 
edilmiĢdir  ki,  bu  da  sarı  böyürtkəni  istisna  olmaqla  indiyə  qədər  tanıdığımız  bütün  meyvə  və 
giləmeyvələrdəkindən qat-qat çoxdur. 
Aşı  maddəsi.  Tanıdığımız  meyvə  və  giləmeyvələrə  nisbətən  çaytikanının  tərkibində  aĢı 
maddəsinin miqdarı çox azdır. 
 
Cədvəl 6. Çaytikanının tərkibindəki aĢı maddəsinin baĢqa meyvələrlə müqayisəsi 
Meyvələr 
AĢı maddəsi, (%-lə) 
Qara qarağat 
0,33-0,42 
Çaytikanı 
0,06-0,25 
Alma 
0,10-0,25 
Yer fındığı 
0,12-0,17 
Moruq 
0,13-0,14 
 
DondurulmuĢ çaytikanı bitkisinin meyvəsində aĢı maddəsi azalır, yox dərəcəsinə gəlib çatır. 
Mineral  maddələr.  Çaytikanı  meyvələrinin  tərkibində  15-ə  qədər  mikroelement  var. 
Bunlardan dəmir, manqan, maqnezium, alüminium, bor, gümüĢ, silisium, xlor və s. göstərmək olar. 
Buryat MR-in Pemnik rayonundan yığılmıĢ çaytikanı meyvəsinin tərkibində 3,7+0,16 mq% 
mis,  16,5+1,6  mq%  sink,  13,8+1,3  mq%  manqan,  0,82+0,03  mq%  kobalt  oluduğu  müəyyən 
edilmiĢdir. 
Kumarinlər. Bütün çaytikanı sort və formaları tərkibində kumarin maddələri saxlayır. 
Amin turşuları. Buryatiyadan toplanmıĢ çaytikanı meyvəsinin tərkibində amin turĢularından 
0,453% lizin, 0,33% histidin, 1,8% arginin, 1,55% asparagin turĢusu, 0,325% treonin, 0,597% serin, 
2,24%  qlyutamin  turĢusu,  0,75%  prolin,  0,65%  qlisin,  0,828%  alanin,  0,196%  valin,  0,554% 
izoleysin, 1,073% leysin, 0,35% tronin, 0,587% fenilalanin və s. tapılmıĢdır. 
Yağ. Sibirdə bitən çaytikanı meyvəsinin dondurulmuĢ lətli hissəsindən 8% yağ, toxumundan 
isə 12-13% yağ alınmıĢdır. Hər iki yağın tərkibi yağ xüsusiyyətinə cavab verib, bir-birlərindən rəng 
və tərkibcə fərqlənir. Meyvəsindən alınan yağın rəngi narıncı və yaxud qırmızı, toxumunun yağı isə 
zəif sarı rəngdə olur. 
Toxumundan alınan yağ maye halında, sarı rəngli olub, heç bir dada və iyə malik deyil. Lət 
hissəsindən  alınan  yağ  da  maye  halındadır,  qırmızımtıl-qəhvəyi  rənglidir,  turĢ  dada  və  xoĢ  iyə 
malikdir. Qabığının yağı isə qatı halda, tünd-qəhvəyi rəngdə olub, zəif büzüĢdürücü dadı və xoĢ iyi 
var. 
Çaytikanının  lətli  hissəsindən  alınan  yağı  iki  il  qapalı  qabda  saxladıqdan  sonra  tərkibini 
analiz etdikdə onda çoxlu miqdarda stearin, palmitin, liqnosedin, linuzin, araxin və s. yağ turĢuları 
tapılmıĢdır. 
Lət hissəsindən alınan yağla toxumundan  alınan yağın fiziki və kimyəvi xüsusiyyətləri bir-
birindən fərqlənir. 
Çaytikanının  lətli  hissəsindən  alınan  yağın  tərkibi  karotinoidlərlə  zəngin  olduğu  halda, 
toxumundan  alınan  yağda  karotin  olduqca  azdır,  digər  karotinoidlər  isə  yoxdur.  Lətdən  alınmıĢ 
yağın  tərkibində  160  mq%  vitamin  E  olduğu  halda,  toxumdan  alınan  yağda  120  mq%  E  vitamini 
var. 

---

154 
 
Çaytikanı  meyvəsinin  tərkibindəki  yağın  miqdarı  genetik  formadan,  hava  Ģəraitindən, 
meyvənin yetiĢmə dərəcəsindən, bir sözlə ekoloji amillərdən çox asılıdır. 
Təbii  şirə.  Çaytikanı  Ģirəsi təbii  halda  Ģəffaf,  açıq  yaĢılımtıl-sarı  rəngdə,  turĢ  tamlı,  ananas 
iyli, ağımtıl mayedir. Tərkibində 2,7% alma turĢusu, 1,86% qlükoza, 0,55 q fruktoza, 0,09 q pektin 
maddəsi,  azot  maddəsi,  zülal  və  aĢı  maddələri  var.  1  kq  dondurulmuĢ  çatikanı  meyvəsini  preslə 
sıxdıqda  570-600  ml  Ģirə  alınır.  AlınmıĢ Ģirəni azbest  süzgəcdən  süzürlər.  Bu  zaman  yağ  maddəsi 
süzgəcdə qalır. Alınan Ģirə Ģəffaf, açıq sarı rəngdə olur, xoĢ iyə malikdir. Bunun tərkibində 2,41% 
Ģəkər,  2,74%  turĢu  və  0,09%  pektin  maddəsi  olur.  Təzəcə  alınmıĢ  Ģirənin  tərkibində  askorbin 
turĢusu 500-600 mq%, donmuĢ meyvə Ģirəsinin tərkibində isə 145,5 mq% olur. Son texnologiya ilə 
1  ton  meyvədən  1875  litr  Ģirə  alınır.  AlınmıĢ  Ģirəyə  su  və  15%  dənəvərləĢdirilmiĢ  Ģəkər  qatılır. 
Həmin Ģirənin tərkibində 30 mq% askorbin turĢusu 200 mq% P vitamin qrupu, 24,8 mq% yağ, 56 
mq%  karotin,  200-300  mq%  karotinoidlər,  100-160  mq%  E  vitamini,  tərkibində  20%  P  vitamin 
qrupu  olan  125  mq%  pereparat  və  s.  tapılmıĢdır.  Çaytikanı  Ģirəsinin  turĢuluğu  yüksək  olduğuna 
görə onu mədə Ģirəsi turĢuluğu çox olan xəstələr qəbul edə bilmirlər. 
Sıxılıb  alınmıĢ  Ģirələri  bir  qaba  yığıb,  üzərinə  Ģəkər  əlavə  edirlər.  Sonra  alınmıĢ  Ģirəni  10 
dəqiqə  müddətində  80°  temperaturda  1,2-1,5  atmosfer  təzyiqində  kip  bağlanan  qazanda  sterilizə 
edirlər.  Alınan  Ģirə  bulanır,  sarı  rəngli,  turĢa-Ģirin  dada  malik  olur,  çaytikanı  meyvəsinin  iyiııi 
xatırladır.  Alınan  mayenin  sıxlığı  6%,  turĢuluğu  alma  turĢusuna  görə  1,2%,  xüsusi  çəkisi  1,026, 
tərkibində  25%  Ģəkər,  18%  quru  maddə,  30  mq%  askorbin  turĢusu  olur.  Alınan  Ģirə  0+12° 
temperaturda 6 ay müddətində saxlanılır. 
Çaytikanı meyvəsindən  şirənin  alınması.  100  q  quıu  çaytikanı  Ģirəsinin  tərkibində  52,2  q 
piy və lipid, 11,7 q zülal, 14,5 q alma turĢusu və 1,6 q baĢqa quru maddələr tapılmıĢdır. Altay tibb 
institutunun  biokimya  kafedrasının  əməkdaĢları  Ġ.Ġ.Matusis  və  həmkarları  1957-ci  ildə  vakkum 
aparatında  çaytikanı  Ģirəsini  100-200  mm  təzyiqdə  60-80°  temperaturda  qatılaĢdırmıĢlar. 
QatılaĢdırmanı  4-6  dəfə  təkrar  etdikdən  sonra  Ģirənin  tərkibində  olan  713-779  mq%  askorbin 
turĢusunun miqdarı azalaraq 201-224 mq%-ə enmiĢdir. QatılaĢdırılmıĢ Ģirənin tərkibi C vitamini ilə, 
həmçinin turĢularla, dadlı və xoĢ ətirli maddələrlə zəngin olur. Ondan müxtəlif içki növləri, kisel və 
bir çox qida məhsullaıı hazırlayırlar. 
Çaytikanı  meyvəsindən  quru  şirənin  alınması.  Çaytikanı  Ģirəsinin  tərkibi  bioloji  aktiv 
maddələrlə  zəngin  olub,  orqanizmi  qüvvətləndirir,  iĢtah  gətirir,  maddələr  mübadiləsini  normal 
vəziyyətə  salır.  Lakin  onun  uzun  müddət  saxlanması  və  daĢınması  çətindir.  Bunun  üçün  alimlər 
çalıĢmıĢlar ki, Ģirəni quru toz halına salsınlar. 
Çaytikanı  Ģirəsini  süzgəcdən  keçirdikdən  sonra  onu  45-50°C  temperaturda  termostatda 
qurudurlar.  Bu  zaman  10,4%  quru  Ģirə  alınır.  Bu  quru  Ģirə  tünd-qonur  rəngdə  olur.  AmorfĢəkilli, 
turĢtəhər, acı dada malik pH-ı 1%-li sulu məhlulda 1,375 olan tozdur. Suda yaxĢı, isitdikdə isə pis 
həll olur. Sulu məhlulda turĢuluq dərəcəsi 12,2-dir. ġüĢə qablarda saxlanılması məsləhət görülür. 
Cecə. Çaytikanı meyvəsinin yağını aldıqdan sonra 20%-ə qədər cecə halında tullantı əmələ 
gəlir. Bu cecə sarı-qəhvəyi rəngdədir. Ə1 ilə yoxladıqda amorf Ģəkilli yağlı toz olduğu hiss edilir. 
Suda gec həll olur. Az halda spirtdə, efırdə, xloroformda və yağda həll olur. 
Təzə  cecənin  tərkibində  1,14%  fosfor,  0,2%  kalsium,  18,34%  protein,  12,36%  piy,  12,0 
tanin,  12,65%  sellüloza,  1,96%  kül,  64,67%  azotsuz  ekstraktiv  maddələr  var.  Cecəni  bir  il 
saxladıqdan sonra onun tərkibində olan maddələrin miqdarı, o cümlədən karotin 3 dəfə, piy 4,48% 
və s. azalır. 
Cecə 30 kq-lıq kağız kisələrə doldurulub dövlət tərəfindən satıĢa göndərilir. Quru anbarlarda 
saxlanma müddəti 6 aya qədərdir.  
Çaytikanı  cövhəri.  Çaytikanı  meyvəsindən  cövhər  aĢağıdakı  üsulla  alınır.  Doğranıb 
xırdalanmıĢ meyvəni süzgəcdən süzüb, xloroform və yaxud 1:3 nisbətində efır (1 hissə meyvəyə 3 
hissə xloroform və yaxud efır) əlavə edilir. Cövhəri otaq temperaturunda ağzı kip bağlanan qabda 7 
gün  saxlayırlar.  Sonra  onu  süzgəcdən  keçirib,  termostatda  45-50°  temperaturda  buxarlandırırlar. 
Xloroform  və  yaxud  efır  37-38°  temperaturda  buxarlanıb  yox  olur.  AlınmıĢ  cövhəri  xloroform  və 
efir iyi çıxıb qurtarana qədər vakkum-nasosda qovurlar. 
Birinci  çıxarıĢda  ekstraktla  birlikdə  suda  həll  olmayan  maddələr  qalır.  Sonra  bunları  bir-

---