Elmi redaktorlar amea-nın müxbir üzvləri

177 
 
aĢkar  edilmiĢdir.  Bunlardan  insan  sağlamlığı  üçün  ən  vacib  olanı  β-karotinoiddir  ki,  bu  da 
orqanizmdə A vitamininə çevrilir. Bizə məlumdur ki, vitamin A yağda həll olur. Buna görə də qeyd 
etdiyimiz meyvə və tərəvəzləri yedikdə onlarm tərkibinə az miqdarda zeytun yağı əlavə edin.  
II qrupa aiddir: Kök, balqabaq, yunan balqabağı. Bu tərəvəzlər də α-karotinlə zəngin olub, 
xərçəng hüceyrələrinin inkiĢafını dayandırmaqda mühüm rol oynayır. 
III  qrupa  aiddir:  Narıncı  bibər,  manqo,  mandarin.  Bu  tərəvəz  və  meyvələrin  tərkibində 
çoxlu  miqdarda  kriptoksantin  karotinoidi  aĢkar  edilmiĢdir.  Bu  maddə  antioksidant  təbiətli  olub, 
hüceyrələri zədələnməkdən qoruyur. 
Qırmızı  çalar:  Birinci  qrupa  aiddir:  qırmızı  və  qara  üzüm,  mərcani  (quĢüzümü)  və  baĢqa 
qırmızı  rəngli  giləmeyvələrdir  ki,  tərkiblərində  çoxlu  miqdarda  flavanoid  maddələri  saxlayırlar. 
Bizə məlumdur ki, fransızlar tərkibində yağ olan qidalardan daha çox istifadə edirlər. Buna görə də 
bu ölkədə ürək-damar xəstəliklərinə tutulanlarm sayı çox aĢağıdır. Həkimlər belə qənaətə gəliblər 
ki, fransızlara tərkibində flavanoid maddələri ilə zəngin olan qırmızı rəngli çaxırlar köməklik edir. 
II qrupa: Qırmızı bibər, pomidor, qarpız, çəhrayı üzüm və s. daxildir. 1 ədəd qırmızı rəngli 
bibər  və  pomidor  yeyildikdə  insan  özünü  birgünlük  tələb  edilən  A  vitamini  ilə  təmin  edə  bilir. 
Amerikanm Ġllinoys Texniki Universitetinin alimləri belə qənaətə gəliblər ki, bu tərəvəz ürək-damar 
sisteminə  müsbət  təsir  göstərməklə  yanaĢı  həmçinin  xərçəngin  və  ostekoporozun  inkiĢaf  riskini 
azaldır.  Məlumdür  ki,  pomidor  güclü  antioksidant  sayılan  likopinin  mənbəyidir.  Digər  meyvə  və 
tərvəzlərdəki  qidalı  və  faydalı  maddələrdən  fərqli  olaraq,  likopin  hazırlanandan  və  termik  emal 
ediləndən  sonra  da  öz  xüsusiyyətələrini  saxlaya  bilir.  Alimlər  həmçinin  qeyd  edirlər  ki,  pomidor 
antitrombotik  və  soyuqdəyməyə  qarĢı  da  əhəmiyyətlidir.  Pomidor  həm  də  bir  neçə  xərçəng 
növünün,  eləcə  də  ürək-damar  sistemi  və  sümüklərdəki  problemlərin  profilaktikası  üçün  yaxĢı 
vasitə hesab edilir. 
Sarı  çalar:  I  qrupa  aiddir:  sarı  bibər,  balqabaq,  yunan  balqabağı,  qarğıdalı.  Bu  qrup 
tərəvəzlərin tərkibində çoxlu miqdarda qiymətli lutein və zeaksantin təbiətli karotin maddələri aĢkar 
edilmiĢdir.  Onlar  gözün  iti  görməyinə  səbəb  olub,  gözün  vaxtından  tez  xəstəliklərə  tutulmasının 
qarĢısını alır. 
II qrupa aiddir: limon, qreyfrut və baĢqa sitrus bitkiləri. Bunların qabıq və Ģirələrinin tərkibi 
flavanoid  maddələri  ilə  zəngindir.  Onların  tərkibində  olan  Mg  elementi  sümük  toxumasının 
möhkəmləndirilməsində,  C  vitamini  isə  maddələr  mübadiləsinin  nizamlanmasında  mühüm 
əhəmiyyət kəsb edir. 
III  qrupa  aiddir:banan.  Bananın  tərkibində  ürək  əzələlərinin  möhkəmləndirilməsində 
mühüm əhəmiyyət kəsb edən çoxlu miqdarda K elementi vardır. 
Yaşıl çalar: I qrupa aiddir: ispanaq, göy noxud, yaĢıl lobya. Bu tərəvəzlər orqanizm üçün 
mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edən  foli  turĢusu  ilə  zəngindir.  Bundan  baĢqa  bu  qrup  tərəvəzlər  dəmir 
mikroelementi  ilə  zəngin  olduğundan  zülalın  formalaĢmasında,  eləcə  də  orqanizmin  xəstəliklərə 
qarĢı müqavimətini artırılmasında əhəmiyyətlidir, E vitamini  isə antioksidant xüsusiyyətə malikdir. 
II qrupa aiddir:  ispanaq, brokkol, brüssel kələmi, ağbaĢ kələm. Bu tərəvəzlərin tərkibindəki 
K  elementi  qanın  laxtalanmasına  səbəb  olur.  Orqanizmdə  xüsusi  bakteriyalar  vasitəsilə  bu 
elementin  sintez olunmasına baxmayaraq, orqanizmi kifayət qədər K elementi ilə təmin etmək üçün 
qeyd etdiyimiz tərəvəzlərdən mütəmadi qəbul edilməlidir. 
III  qrupa  aiddir:  Brüssel  kələmi,  ağbaĢ  kələm,  gül  kələm.  Bu  bitkilərin  tərkibində  çox 
qiymətli antioksidant xassəli birləĢmələr orqanizmdə inkiĢaf etməkdə olan xərçəng hüceyrələrinin 
qarĢısını alır. 
Cinsi zəiflik zamanı: Çox qədim dövrlərdə xalq təbabətçiləri cinsi zəifliyi biĢirilmiĢ süd və 
yaxud yerkökü Ģirəsi ilə müalicə edərmiĢlər. Belə ki, bu vasitələri bal ilə qarıĢdırıb 5 gün ərzində 3-
4  dəfə,  yeməkqabağı  stəkanın  1/3  hissəsi  qədər  qəbul  edərmiĢlər.  Kökün  tərkibində  olan  sink 
maddəsi kiĢilərdə cinsi zəifliyi aradan qaldırır. 
I üsul: Yerkökünün toxumunu toz halına salıb gündə 3 dəfə qəbul edin. 
II üsul: Pıtrağın cavan  yaĢıl zoğunun qabığını soyub ət maĢınından keçirin. 100 q kütləyə 
100  q  sürtgəcdən  keçirilmiĢ  yerkökü    əlavə  edib,  Ģirəsini  çıxarıb  10  saat  soyuducuda  saxlayıb, 
zövqə görə balla qarıĢdırıb, gündə 2-3 dəfə, yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ stəkanın 1/4 və ya 1/3 hissəsi 

---

178 
 
qədər qəbul edin. 
Sonsuzluğa  qarşı.  Cinsiyyət  vəzilərinin  üzvi  maddələrə  çox  ehtiyacı  var.  Belə  üzvi 
maddələr  yerkökü  Ģirəsində  istənilən  qədərdir.  Cinsiyyət  vəzilərinin  normal  fəaliyyəti  üçün  çoxlu 
miqdarda  üzvi  maddələr  tələb  olunur.  Bu  zəiflikdən  törənən  sonsuzluğu  çox  vaxt  kökün  Ģirəsi  ilə 
müalicə edirlər. Bunun üçün xırda doğranmıĢ və qurudulmuĢ  yerkökündən 1 xörək qaĢığı 300 ml 
qaynadılmıĢ  suya  töküb  termosda  6-8  saat  saxlayıb,  süzün.  Aldığınız  ekstraktdan  gündə  3  dəfə 
yeməyə 1 saat qalmıĢ, 100 ml qəbul edin. 
 
Baldırğan – Heracleum L. 
 
Dünya florasının tərkibində baldırğan cinsinin 70-ə qədər növü yayılmıĢdır. Qafqazda cinsin 
25,  o  cümlədən  Azərbaycanda  8  növünə  rast  gəlmək  olar.  Bu  növlərin  əksəriyyəti  Avropanın 
mülayim  Ģimal  zonalarında,  Asiyada,  Amerikada,  ġimali  Afrikada,  eləcə  də  Himalay  dağlarının 
cənub ərazilərində yayılmıĢdır. 
Baldırğan    hündürlüyü  1,0-1,5  (2,0)  m  olan  iri çoxillik  ot  bitkisidir.  Gövdənin  içərisi  boĢ, 
qabırğalı  boruvari  olub  üzəri  sərt  tükcüklərlə  əhatə  olunmuĢdur.  Çiçəkləri  ağ,  yaĢılımtıl  bəzən  də 
çəhrayı  rəngdə,  iri  çətirdən  ibarətdir.  Bitki  iyun  ayından  sentyabr  ayına  qədər  çiçəkləyir. 
Respublikamızda  baldırğanın  böyük  ehtiyatı  vardır. 
Baldırğan 
növləri 
meĢə 
açıqlıqlarında, 
çay 
kənarlarında,  kanalların  ətrafında,  kolluqlar  arasında 
geniĢ  yayılmıĢdır.  Bitkinin  tərkibində  Ģəkər,  zülal,  C 
vitamini, karotin, aĢı maddələri, efir yağı vardır. Qeyd 
etdiyimiz maddələrdən baĢqa kök və kökümsovlarında 
qlütamin,  laktonlar,  kumarinlər  və  s.  maddələr  aĢkar 
edilmiĢdir.  
Baldırğanı  meĢə  heyvanları  da  sevir.  Əksər 
növləri  çox  dadlı  qida  keyfiyyətlərinə  malikdir. 
Baldırğandan  qida  məqsədləri  üçün  istifadə  edən 
zaman  onu  bir  neçə  üsulla  hazırlayırlar:  qaynar  suya 
töküb  pörtlətmək,  duzlu  suda  biĢirmək,  duzlu  suda  islatmaq  və  yarım  saat  biĢirmək  və  s.  Cavan, 
zərif yarpaq və gövdələrindən müxtəlif salat növləri, piroq içi, biĢmiĢini, həlimini və s. hazırlayırlar. 
Baldırğanın  həlimi  toyuq  suyunu  xatırladır.  Bunun  kökətrafı  gövdəsi  daha  incə  və  Ģirəli  olur. 
Qafqaz,  Orta  Asiya  xalqları  ilə  yanaĢı  rus  xalqı  da  əsrlər  boyu  bitkidən  toplayıb  qurudur,  ondan 
müxtəlif sərinləĢdirici içkilər, salatlar və Ģorba hazırlayırdılar.  
Baldırğanın  kökündən  təzə  və  qurudulmuĢ  halda  ədviyyat  kimi  istifadə  edirlər.  Bizim 
özümüz də Naxçıvan MR-nın ġahbuz rayonu ərazisində yerləĢən Batabat dağlarına istirahətə gedən 
zaman  çayların,  göllərin,  meĢələrin  ətrafında  yayılan  baldırğanın  cavan  incə  zoğlarını  toplayar, 
qabığını soyub ləzzətlə yeyərdik (M.Q.). 
Baldırğandan bir neçə xörək növünün hazırlanması. 
100  q  cavan  baldırğan  yarpağı,  50  q  göy  soğan,  100  q  kartof,  100  q  suxarı,  10-15  q  bitki 
yağı,  duz  və  ədviyyat  götürün.  Yarpağı  3-5  dəqiqə  biĢirdikdən  sonra  doğrayıb,  qabaqcadan 
doğranmıĢ  soğanla  qarıĢdırıb,  biĢirilmiĢ  və  doğranmıĢ  kartofun  üzərinə  tökərək,  bitki  yağı  və 
ədviyyat əlavə edib süfrəyə verin. 
Baldırğandan küftənin hazırlanması. 200 q baldırğan, 30 q manna yarması, 10 q suxarı, 5 q 
piy  götürün.  Yumuru  doğranmıĢ  baldırğan  yarpağını  suya  töküb  biĢirib  hazır  olana  qədər 
qaynamanı davam etdirin. Sonra manna yarmasını əlavə edib yenidən 10-15 dəqiqə biĢirin. AlınmıĢ 
kütləni  göyərti  ilə  qarıĢdırıb  küftə  formasına  salıb  soyuducuda  saxlayın.  Sonra  onları  qızdırıb 
üzərinə giləmeyvə, göbələk, meyvədən hazırlanan Ģoraba əlavə edib süfrəyə verin.  
Baldırğan, sirkən və kərəvizdən soyuq şorbanın hazırlanması. 60 q baldırğan, 40 q sirkə, 
30 q əvəlik, 40 q təzə xiyar, 10 q Ģüyüd, 16 q xama, 50 q kərəviz, 1 diĢ sarımsaq, zövqünüzə görə 
duz götürün. 
Xırda  doğranmıĢ  baldırğan  yarpaqlarını  biĢirin.  Hazır  olmağa  20  dəqiqə  qalmıĢ  üzərinə 

---