10.6.1.
Hidrosferin çirklənmə mənbələri
10.6.2.
Suların təmizlənməsi və mühafizəsi
10.6.3.
Çirkab suları və onların təmizlənməsi.
10.7.
Ekoloji bumeranqın litosferin çirklənməsinə təsiri, etiologiyası,
neqativ fəsadları və mübarizə tədbirləri
10.7.1.
Ümumi aspektlər
10.7.2.
Torpaqların çirklənməsi ilə mübarizə
10.5.
Ətraf mühit və kosmonavtika
XI
FƏSİL. Təbiəti mühafizənin və ətraf mühitin keyfiyyətinin idarə
olunması
11.1.
Azərbaycan Respublikasının ekoloji siyasəti, onun prioritet
istiqamətləri və prinsipləri
11.2.
Ekoloji idarəetmə orqanları
11.4.
Ekoloji audit
11.5.
Ekoloji monitorinq sistemi
11.5.1.
Təbii ətraf mühitin ekoloji monitorinqi
11.5.3.
Atmosfer havasının monitorinq sistemi
11.5.4.
Ətraf mühitin radioaktivliyi
11.5.5.
Sosial gigiyenik monitorinq sistemləri və ətraf mühitin
qiymətləndirilməsi
11.5.6.
Atmosfer havasının və uşaq əhalisinin sağlamlığı haqqında
gigiyenik monitorinq sistemi
11.6 Təbii ətraf mühitin keyfiyyətinə nəzarət və idarəetmə üsulları
11.6.1.
Təbii mühitin antropogen çirklənməsinin normalaşdırılmasma
metodik yanaşmalar
11.6.2.
Əhalinin sağlamlığı üçün riskin qiymətləndirilməsi
11.6.3.
İnsan və ətraf mühit üçün təhlükələrin identifıkasiyası
11.7.
Ekoloji standartlaşma
11.8.
Ekoloji sığorta
11.9.
Ekoloji pasportlaşdırma (pasportizasiya)
11.10.Sosial ekologiyanın proqnozlaşdırma və modelləşdirmə aspektləri
670
MUNDƏRICATA ƏLAVƏ
ÖN SÖZ ................................................................................................... 3
I
FƏSİL. Sosial ekologiya, onun predmeti, üsulları, prinsipləri,
qanunları və inkişaf tarixi ..................................................................... 9
1.1.
Sosial ekologiyanın predmeti, məqsədi və vəzifələri .................... 9
1.2.
Sosial ekologiyanın üsulları ........................................................... 16
1.3.
Sosial ekologiyanın prinsipləri, məqsəd və vəzifələri ................... 17
1.4.
Sosial ekologiyanın qanunları ........................................................ 20
1.5.
Sosial ekologiyanın inkişaf tarixi .................................................. 22
II
FƏSİL. Sosial ekologiyanin fəlsəfi aspektləri .............................. 34
2.1.1.
Elmi idrakın mahiyyəti və funksiyaları ...................................... 34
2.1.2.
Elmi biliyin meyarı və inkişaf prinsipləri .................................. 42
2.1.3.
Antropologiya və onun fəlsəfi problemləri ................................ 52
2.1.4.
İnsan ontogenezində bioloji və sosial amillərin nisbəti ............. 62
2.1.5.
İnsan: fərd və şəxsiyyət .............................................................. 72
III
FƏSİL. Sosial-ekoloji qarşılıqlı təsirlər və onların subyektləri...78
3.1.
İnsan və cəmiyyət sosial-ekoloji qarşılıqlı təsirlərin subyekti kimi..78
3.2.
İnsan mühiti və onun elementləri sosial-ekoloji qarşılıqlı təsirlərin
subyektləri kimi ...................................................................................... 83
3.3.
Sosial-ekoloji qarşılıqlı təsirlər ..................................................... 88
3.4.
Təbii mühitin antropogen çirklənməsi: miqyası və fəsadları ........ 90
3.4.1.
Təbii mühitin çirklənməsi anlayışı ............................................. 90
3.4.2.
Biosferə antropogen təsirlərin miqyasları .................................. 92
3.4.3.
Sosial ekologiyada ətraf mühit sisteminin ekoloji amilləri
(faktorları) ............................................................................................ 103
3.5.
Təbii sərvətlər və faydalı qazıntıların insan cəmiyyətinin sosial-
iqtisadi inkişafında rolu ........................................................................ 114
3.6.
Bioloji müxtəlifliyin insan cəmiyyətinin sosial-ekoloji inkişafında
rolu ....................................................................................................... 117
3.7.
Azərbaycanda ətraf mühit üzrə qanunvericilik, qəbul olunmuş milli
və dövlət proqramları ........................................................................... 134
3.8.
Azərbaycanın ətraf mühit sahəsində beynəlxalq siyasəti ............ 136
IV
FƏSİL. İnsan-təbiət münasibətlərinə və sosial-ekoloji
problemlərin həllinə sistemli və sinergetik yanaşma ...................... 138
4.1.
Sistemli yanaşma: mahiyyəti və qnoseoloji aspektləri ................ 138
4.1.1.
Ekologiyada sistemli təhlilin əsas prinsipləri ........................... 138
4.1.2.
İnsan və ətraf mühit sistemi müasir sosial-ekoloji yanaşma
kontekstində ......................................................................................... 146
4.2.
Sistemlərin özünütəşkiletməsi və sinergetika ............................. 156
4.2.1.
Sinergetika mürəkkəb sistemlərin özünütəşkiletmə
nəzəriyyəsidir ................ .. ................................................................... 156
4.2.2.
Mürəkkəb sistemlərin sinergetik təhlili; sinergetik sistemlərin əsas
xüsusiyyətləri ....................................................................................... 165
4.2.3.
Sinergetika və ya insanın təbiətlə yeni dialoqu ........................ 172
4.2.4.
Kibernetika - mürəkkəb sistemlər haqqında elmdir ................. 176
4.2.5.
Biosferdə özünütəşkiletmə prosesləri ....................................... 179
V
FƏSİL.
Həyat şəraitinin (mühitinin) ekologiyası ......................... 201
5.1.
Sosial-məişət şəraiti (mühiti) ....................................................... 201
5.2.
Sosial ekologiyanın sağlamlıq mühiti və onun əsas aspektləri ... 226
5.3.
Həyat mühitinin ekologiyası tullantılar problemi kontekstində .. 229
VI
FƏSİL. Təbii və sosial mühitdə insan əxlaqi ............................ 235
6.1.
İnsan əxlaqı .................................................................................. 235
6.2.
Ekoloji tələbatın xarakteristikası (səciyyəsi) ............................... 238
6.3.
İnsanın təbii və sosial mühitə adaptasiyası .................................. 240
6.4.
Təbii və sosial mühitdə əxlaq müxtəlifliyi .................................. 242
6.5.
Böhran və ekstremal situasiyalarda insan əxlaqı ......................... 246
6.6.
Ekoloji mühit insan əxlaqı və sağlamlığıkontekstində ................ 248
6.6.1.
Mühitin ekoloji statusu, insan əxlaqı və sağlamlığı ................. 248
6.7.
Ekoloji əxlaq və etika .................................................................. 252
VII
FƏSİL. Sosial ekologiya müasir anti-sivilizasiya və anti-
qlobalizasiya təhlükə mənbələri kontekstində ................................. 258
7.1.
Ümumi anlayış ......................................................................... 258
7.2.
Ekoloji vandalizm təbiətin normal ahəngini pozan ən başlıca
antropogen faktor kimi ......................................................................... 263
7.3.
Terrorizm, təxribatçılıq və soyqırım anti-sosial ekoloji aksiyalar
kimi....................................................................................................... 272
7.4.
Sosial ekologiyanın sosio-neqativ faktorları ............................... 282
7.4.1.
Məişət zorakırlığı və onunla mübarizə ..................................... 282
7.4.2.
Məişət zorakılığı ilə bağlı cinayət məsuliyyəti ......................... 287
7.4.3.
İnsan alveri və onunla mübarizə ............................................... 291
7.5.
Alkoqolozim, narkomaniya, toksikomaniya və siqaret anti-sosial
ekoloji faktorlar kimi ............................................................................ 293
7.5.1.
Alkaqolizm ............................................................................... 293
7.5.2.
Narkomaniya və toksikomaniya ............................................... 298
7.5.3.
Alkoqolizm, narkomaniyanın müalicəsi və onlarla mübarizə .. 304
7.5.4.
Siqaret və onunla mübarizə ...................................................... 306
VIII
FƏSİL. Ekoloji psixologiya və pedaqoqikanın elementləri .. 309
8.1.
Ekoloji psixologiyanın elementləri ............................................. 309
8.1.1.
Təbiətə və onun sərvətlərinə obyektiv münasibət .................... 309
8.1.2.
Təbiət dünyasının - aləminin subyektiv dərk edilməsi ............. 315
8.1.3.
Ekoloji şüur .............................................................................. 318
8.2.
Ekoloji pedaqoqikanın elementləri .............................................. 324
8.2.1.
Ekoloji mədəniyyətin formalaşma problemi ............................ 324
8.2.2.
Ekoloji təhsil, tərbiyyə və maarifləndirmə ekoloji siavilizasiyanı
formalaşdıran aparıcı prioritet amil kimi ............................................. 334
8.2.3.
Təhsilin ekolojiləşdirilməsi (ekologiyalaşdırılması) ................ 340
IX
FƏSİL. Sosial ekologiyanın Davamlı İnsan İnkişafı kontekstində
təhlükəsizlik aspektləri ...................................................................... 343
9.1.
Milli təhlükəsizlik ........................................................................ 343
9.2.
Milli təhlükəsizlik kontekstində sosial-iqtisadi təhlükəsizlik ..... 349
9.3.
Ərzaq təhlükəsizliyi ..................................................................... 373
9.3.1.
Ərzaq təhlükəsizliyi, onu şərtləndirən faktorlar və qlobal
aspektlər ............................................................................................... 373
9.4.
Nəqliyyat təhlükəsizliyi ............................................................... 382
9.5.
Ekoloji təhlükəsizlik (ET) ........................................................... 389
9.6.
İnformasiya təhlükəsizliyi ........................................................... 402
9.7.
Enerji təhlükəsizliyi ..................................................................... 410
9.8.
Əmək Təhlükəsizliyi ................................................................... 416
9.8.1.
Ümumi və hüquqi aspektlər...................................................... 416
9.8.2.
İstehsalatda (işçi zonada) və mühafizə tədbirləri ..................... 429
X
FƏSİL. Ekoloji bumeranq: törətdiyi sosial-ekoloji problemlər,
fəsadlar və çıxış yolları ....................................................................... 441
10.1.
Ekoloji bumeranq anlayışı ......................................................... 441
10.2.
Parnik (istilik) effekti və iqlim dəyişmələrinin etiologiyası (baş
vermə səbəbləri) və Yer kürəsinə təsiri ................................................ 444
10.3.
İqlim dəyişmələri, onun təbii və insan (antropogen) faktorları....449
10.4.
Turşulu yağışlarıetiologiyası, fəsadları və mübarizə tədbirləri . 456
10.5.
Ekoloji bumeranqm atmosferə təsiri, etiologiyası, neqativ fəsadları
və mübarizə tədbirləri .......................................................................... 461
10.5.1.
Hava təbəqəsinin (atmosferin) ekoloji əhəmiyyəti, müasir durumu
və çirklənmə mənbələri ........................................................................ 461
10.5.2.
Ozon dairəsinin (ekranının) əmələ gəlməsi, etiologiyası,fəsadları
və mübarizə tədbirləri .......................................................................... 472
10.5.3.
Səs və vibrasiyanm insan sağlamlığına təsiri və onlarla
mübarizə ............................................................................................... 483
10.6.
Ekoloji bumeranqın hidrosferə təsiri, etiologiyasi, neqativ fəsadlari
və mübarizə tədbirləri .......................................................................... 491
10.6.1.
Hidrosferin çirklənmə mənbələri ............................................ 491
10.6.2.
Suların təmizlənməsi və mühafizəsi ....................................... 499
10.6.3.
Çirkab suları və onların təmizlənməsi .................................... 502
10.6.4.
Işməli suyun təmizlənməsi və yaxşılaşdırılması .................... 506
10.7.
Ekoloji bumeranqın litosferin çirklənməsinə təsiri, etiologiyasi,
neqativ fəsadları və mübarizə tədbirləri ............................................... 513
10.7.1.
Ümumi aspektlər ..................................................................... 513
10.7.2.
Torpaqların çirklənməsi ilə mübarizə ..................................... 526
10.7.3.
Ətraf mühit və kosmonavtika ................................................. 531
XI
FƏSİL. Təbiəti mühafizənin və ətraf mühitin keyfiyyətinin idarə
olunması .............................................................................................. 535
11.1.
Azərbaycan Respublikasının ekoloji siyasəti, onun prioritet
istiqamətləri və prinsipləri ................................................................... 535
11.2.
Ekoloji idarəetmə orqanları ....................................................... 541
11.3.
Ekoloji ekspertiza ...................................................................... 544
11.4.
Ekoloji audit............................................................................... 551
11.5.
Ekoloji monitorinq sistemi ........................................................ 560
11.5.1.
Təbii ətraf mühitin ekoloji monitorinqi .................................. 560
11.5.2.
Azərbaycanda səth sularının monitorinq sistemi .................... 574
11.5.3.
Atmosfer havasının monitorinq sistemi .................................. 578
11.5.4.
Ətraf mühitin radioaktivliyi .................................................... 581
11.5.5.
Sosial gigiyenik monitorinq sistemləri və ətraf mühitin
qiymətləndirilməsi ............................................................................... 585
11.5.6.
Atmosfer havasının və uşaq əhalisinin sağlamlığı haqqında
gigiyenik monitorinq sistemi ............................................................... 592
11.6 Təbii ətraf mühitin keyfiyyətinə nəzarət və idarəetmə üsulları .. 594
11.6.1.
Təbii mühitin antropogen çirklənməsinin normalaşdırılmasma
metodik yanaşmalar ............................................................................. 594
11.6.2.
Əhalinin sağlamlığı üçün riskin qiymətləndirilməsi .............. 607
11.6.3.
İnsan və ətraf mühit üçün təhlükələrin identifıkasiyası .......... 611
11.7.
Ekoloji standartlaşma ................................................................ 620
11.8.
Ekoloji sığorta............................................................................ 627
11.9.
Ekoloji pasportlaşdırma (pasportizasiya) .................................. 635
11.10.Sosial ekologiyanın proqnozlaşdırma və modelləşdirmə
aspektləri .............................................................................................. 637
ƏLAVƏLƏR .................................................................................. 641
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI ............................................................... 661
Qərib Məmmədov
Sara Məmmədova
Eldar Hüseynli
Ağamir Həşimov
SOSIAL EKOLOGIYA
(sosioekologiya)
Komputer yığımı:
Bədii tərtibat:
Kəmalə Səmədova
Aynur Xudiyeva
Aynur Xudiyeva
Korrektor:
Aysel Kərimova
Uz qabığının dizaynı: Leyla Bəşirova
Kitab “Radius” nəşriyyatında çapa hazırlanmışdır.
Format 70xl00ı/i6. Fiziki zap vərəqi: 44 z.v Ofset
çapı, 672 səh., tiraj 750 Ğnvau: Binəqədi şossesi
53/Tel: (012) 412 47 92
Dostları ilə paylaş: |